VOV4.Xơ Đăng - Tro krĭn ki râ a vâi hdrêng cho tơdroăng ki tung châ chăn ôh tá ai tŭm trếo kơhiâm ƀă đăm tiô tơdroăng ki châ chăn rơhêng vâ, xua ‘mot tung châ ôh tá bê tŭm, xuân xua tro mâu pơreăng, pro vâi hdrêng hiâ, hrế hrối lơ chiâng êi kơxong. Mơni ngế hdrêng ki mê kô hlâ xua tro krĭn ki râ tâk 5 – 20 hdroh tâng vâ pơchông ƀă vâi hdrêng ki mo lĕm tiah hmâ ƀă mơni kô cho xiâm kối pro vâi hdrêng hlâ hên lơ mơni kô tơdjâk troh tơdroăng ki tâk hên tơdroăng ki hlâ a vâi hdrêng ki tro pơreăng môi tiah châi hrê ƀă êi xôu. Xua mê, tơdroăng ki kal châ pơlât tơdrêng ăm vâi hdrêng tro krĭn ki râ cho kal pêi pro tơdrêng.

Muăn Lê Diệu Linh, 2 hơnăm 5 khế, ối a bêng Ea Tam, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột hngăm bu 9 kg ƀă ngăn muăn tơxĭn  khât tâng vâ pơchông ƀă mâu vâi muăn ki ê. Jâ Nguyễn Thị Bính, jâ peăng nôu muăn Linh ăm ‘nâi, sap ing kot mâ troh drêng châ 5 khế, Linh chía kân piê iâ, lŏn kâ kế, koi hlâk. Troh drêng hiăng vâ châ môi hơnăm, cháu hmâ tro mâu tơdroăng châi tamo ki tơdjâk troh troăng hiâm ƀă troăng klêa, môi tiah: êi xôu, êi troăng hiâm, châi hrê, êi troăng klêa ƀă hên tơdroăng châi ki ê mê chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki athế xúa hên kháng sinh. Ing mê, cháu ôh tá vâ kâ kế mê chiâng hrá kân, hrế hrối, ôu hên pơkeăng ki pro ăm muăn hêng vâ kâ kế la xuân ôh tá hlo hơ’lêh klâi. Tơná jâ Bính xuân ôh tá ‘nâi cháu râ ó môi tiah mê, drêng lăm khăm ƀă châ mâu ƀok thái pơkeăng tối cháu Linh tro krĭn ki râ, tâng ôh tá rĕng pơlât mê kô pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê ton xŏn ăm cháu. Tối tơ’nôm ‘na tơdroăng kố, jâ Nguyễn Thị Bính tối:

“Sap ing rôh cháu kot mâ troh cháu châ 5 khế mê cháu gá chía kân, piê, ôh tá hlo châi tamo klâi ôh, troh drêng cháu vâ chê môi hơnăm mê tung pơla ki mê ăm kâ ôh tá vâ kâ, kong măng koi ôh ti hlâk hmâ lo têa kơxôu, kơchoh tâi a mâu ếo hmân, rế hía cháu rế rơlâi rơlo, ôh tá vâ kâ kế. Cháu hiăng châ môi hơnăm, rêm rôh kâ tơpoăng hmâ lo hêa, ôh tá vâ kâ ki klâi, kơ-o hên, a kơmăng lo têa kơxôu hên, châ chăn hngíu, kơ-o hên. Klêi mê rơpŏng djâ cháu lăm khăm ƀok thái pơkeăng tối cháu tro êi troăng krôk, êi xôu. Ôu pơkeăng hên khât la ôh tá chía. Pakĭng mê, cháu ối hmâ châi klêa. Xâu troăng klêa ai tơdroăng châi ki klâi chiâng ôh tá mo lĕm ăm troăng klêa, mê ăm cháu ôu hên pơkeăng pơlât troăng klêa bu ăm cháu ôu, xuân ôh tá hlo chía. Klêi mê, nôu gá djâ lăm a Sài Gòn khăm mê ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi, cháu tro krĭn, ƀă tro châi troăng klêa. Klêi mê, châ ƀok thái pơkeăng chêh ăm mơ-éa inâi pơkeăng roê ôu môi khế, nôkố cháu hiăng kâ tiah hmâ, koi hlâk ƀă hiăng chiá piê”.

Tiô ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ, kăn phŏ pơkuâ Khoa Dinh dưỡng, Tíu xiâm Séa ngăn châi tamo kong pơlê Dak Lak tối: vâ séa ngăn vâi hdrêng ki tro krĭn ki râ há lơ ôh kal ngăn a kŏng ƀă ‘na ki xŏn a châ, ki hngăm xua mâu tơdroăng ki mơhno tối gá pro pá vâ châ hlo. Tâng tung péa tơdroăng ki ngăn a kŏng ƀă ki hngăm iâ tâ ƀă tơdroăng ki pơkâ mê chiâng vâ tối ngế hdrêng ki mê tro krĭn râ. Ngế hdrêng tro krĭn râ tâng ôh tá châ pơlât tơdrêng kô pro ai tơdroăng ôh tá tơniăn tung xo ah hmôi. Ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ, kăn phŏ pơkuâ Khoa Dinh dưỡng, Tíu xiâm Séa ngăn châi tamo kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Ki rơ-êo má môi dêi tơdroăng tro krĭn ki râ ki hmâ trâm trếo ki râng ivá kâi trâng dêi ngế hdrêng mê hiăng tro kơdroh, pro chiâng ai mâu pơreăng châ mot tung châ, pơtih: pơreăng kơ-o lo mơheăm, êi troăng hiâm ƀă hên ki ê tơdrêng amê hnối ai mâu tơdroăng châi tamo, môi tiah troăng hveăn ôh tá dâi lơ mâu tơdroăng châi ki ê tung châ. Laga, drêng môi ngế hdrêng tro krĭn ki râ mê ‘nhông dêi ngế hdrêng mê kô ôh tá chiâng kân, ki hngăm kô ôh tá môi tiah vâi hdrêng ki ê. Drêng ai tơdroăng ki mê, kliâm ngế hdrêng ki mê xuân ôh tá lĕm. Má péa nếo, cho kéa trĭng, troăng mơheăm kởtâu ôh tá tơniăn, gá pro chiâng kơdroh ‘na trếo kơhiâm ki râ. Môi tơdroăng nếo cho drêng tro krĭn ki râ, kal thâ djâ pơlât a hngêi pơkeăng ki pơlât ‘na tơdroăng krĭn kô ‘nâi nhên tâ vâ ăm hlo châ chăn muăn hngíu, péa ngiât. Drêng tro krĭn ki râ tâng ôh tá pơlât mê kơxô̆ vâi hdrêng hlâ kô hên. Maluâ hiăng pơlât mê mơni xo ah hmôi kô hrá kân tâ tâng vâ pơchông ƀă vâi hdrêng ki ê.

Tro krĭn ki râ gá kô pro ăm vâi hdrêng ôh tá mo lĕm, xua mê, drêng hlo ngế hdrêng ôh tá lŏn kâ, ôh tá kâ hmê, châ chăn hrế hrối lơ ôh tá kâi xŏn, ôh tá kâi kân tâng vâ pơchông ƀă mâu vâi pú ki ê, ngế hdrêng ki mê ôh tá kâi xông prôk lăm, kơtâu xah xua tâng prôk, lăm xah mê gá rĕng tơbrêi, rơlâi ôh tá ai ivá, châ kéa péa  ngiât lơ trĭng, mâ ôh tá xáu hlo, ngế hdrêng ki mê hmâ mơđâi klêa, êi a pơla kơveăng, lơ drêng nhôm hlo mâu tơdroăng ki lâi ‘lo, nôu pâ ga athế djâ ngế hdrêng troh khăm tơdrêng. Hŏng tơdroăng khăm ‘na tro krĭn, pâk séa ngăn mơheăm, tăng ‘nâi tung châ ƀă khăm séa ngăn tâi tâng ƀă hên tơdroăng ki ê, ƀok thái pơkeăng khăm nhên vâ ‘nâi tơdroăng chiâng tro krĭn, sap ing mê ai túa pơlât tơtro.

Tâng ngế hdrêng ki tro châi tamo: ai ‘mêa, tâ châi ‘na troăng klêa, kâ kế ôh ta mot tung châ ƀă hên ki ê mê tơdroăng pơlât ‘mâi mơnhông tơdroăng ki châi tamo cho kal khât hdrối vâ tơkŭm tung tơdroăng ki ăm ngế hdrêng ôu kâ. Túa ôu kâ ăm vâi hdrêng: kal pro đi đo ƀă ‘mot tơ’nôm tro, tŭm trếo tung châ vâ vâi hdrêng dế ối kal ai tung châ. Pôi tá chiâng tơkŭm mâu trếo kơhiâm ăm vâi hdrêng, malối cho bă vâi hdrêng ki tro krĭn ki râ xua mơni kô rế rơ-iô tâ ăm vâi hdrêng. Tơdroăng ki xah, prôk lăm, kơtâu: mơhnhôk vâi hdrêng prôk lăm choâ ‘lâng ƀă mơdêk tơdroăng ki prôk lăm troh drêng châ chăn hiăng tiah hmâ ah mê rak vế tơdroăng ki pơtâp ivá rêm hâi. Mơhnhôk kum châ chăn châ ‘mot ƀă mơ’no mâu kế kâ tiô túa ki tơ’lêi má môi.

Hlê nhên tâ ‘na tơdroăng tro krĭn tơdrêng ôh tá păng kân  a vâi hdrêng, ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố hiăng tơpui tơno tơ’nôm ƀă ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ - Kăn phŏ Khoa, pơkuâ Kơvâ ngăn ‘na trếo kơhiâm, Tíu xiâm séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak.

-Ki hdrối, pâ mơnê kơ ƀok thái pơkeăng hiăng tơmâng xo rơkong krếo veăng kơ -êng dêi ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng ivá ƀă rêh ối. Ô ƀok thái pơkeăng xiâm ing lâi pro vâi hdrêng chiâng krĭn ki ó, ôh tá păng kân?

 Ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ: Ôh tá ai trếo kơhiâm cho xua rôh kâ hmê dêi vâi hdrêng ôh tá ai ki klâi, ôh tá ăm vâi kâ tŭm mâu trếo Vitamin, khoăng chất, mâu trếo đăm, protid, protein, lipid ƀă mâu trếo kơhiâm tung rêm roh ăm vâi hdrêng kâ. Xiâm ki má péa cho ing mâu pơreăng tung troăng klêa, vâi hdrêng kâ kế mâu trếo kơhiâm ôh tá mot tung châ. Ƀă ai môi tơdroăng xiâm ki ê nếo mâu tơdroăng ki hmâ kâ ôu dêi vâi hdrêng, môi tiah drêng vâi kâ, klêi mê vâi lo hêa, tơ-ôu lo tah kế kâ mê, tiah mê vâi kâ la ôh tá mot tung châ. Pakĭng mê ối ai mâu tơdroăng ki xiâm tơdjâk troh pơreăng tơdroăng châi ‘na tuăn ngôa pro kôk, pro ‘mêi tung ôu kâ, pro vâi hdrêng chiâng oh tá hêng kâ. Ƀă mâu tơdroăng xiâm ki ê nếo mơ’nui, vâi hdrêng ôh tá châ âu têa tôu dêi nôu tung pơla 6 khế apoăng mê xuân pro ăm vâi hdrêng chiâng krĭn ƀă mâu rơpŏng hngêi ki lơ rĕng ăm vâi hdrêng pơtâp kâ xuân pro vâi chiâng ôh tá ai trếo kơhiâm tung châ, chiâng hrế ó.

Krĭn hrế ôh tá kâi xông kân tơkéa vâ tối vâi hdrêng ôh tá păng kân cho tung pơla iâ hâi. Ai péa túa ki krĭn hrế oh tá păng kân ki râ: Mê cho, châ to kơ xêng ƀă châ piê môi tiah kơxong. Châ hrế cho châ to kơxêng; châ kơxong ngăn hlo i tuh la ki khât gá ôh tá ai trếo kơhiâm tung dế châ. Gá ối ai môi túa nếo tơvât ƀă pơla kơxong ƀă hrế to kơxêng, châ hiâ, ôh tá hngăm, ‘nhông ôh tá xŏn,   ‘nâng ‘nâi tâ vâi hdrêng ki môi rơxông la kơpeăng chêng vâi hdrêng mê êi kơxong. Mê cho châ ki hlối hrế ƀă hlối kơxong. 

-Tơdroăng pơlât drêng vâi hdrêng hrế ôh tá păng kân mê ti lâi?

Ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ: Tơdroăng pơlât châ hrế lối râ ó cho môi tơdroăng ki tô tuăn khât ƀă pin. Ki hdrối pin thế klâ ngăn a kơlo, môi tiah: Hrế a kơlo ki iâ, hrế a kơlo ki krâ kơvâ ƀă hrế a kơlo ki ó. Drêng pin pơlât thế ngăn tiô kơ kơlo ki hrế vâ pơlât. A kơlo hrế ki ó riân tiô kơlo ki ó la ôh tá ai xiâm ăm ‘nâi, ôh tá pro chiâng châi ki ê kô ôh tá châ pơlât a mâu hngêi pơkeăng cheăm, bêng. ‘Na hrế ôh tá păng kân râ ki ó la ôh tá ăm pin ‘nâi, ôh tá pro châi ki ti lâi kô châ pơlât a mâu hngêi pơkeăng cheăm, bêng. ‘Na hrế ki ó kơlo ki râ, kô pro ăm vâi hdrêng kô châ pơlât a hngêi pơkeăng drêng mê mâu ƀok thái pơkeăng kô pơlât tơdroăng ki châi, pơlât tŭm tơdroăng. Ai mâu vâi hdrêng ki ‘nâ ai hên tơdroăng châi ki ê há. ‘Na pơlât hrế ôh tá păng kân thế pơtối rak, mê pin tơ’nôm ƀă tơdroăng ăm kâ ôu, pơtih tơ’nôm mâu trếo kơhiâm, tơ’nôm Vitamin A a mâu vâi hdrêng sap ing 6 khế troh a 60 khế, ăm ôu pơkeăng kơdê ‘mêa a vâi hdrêng ing 24 khế troh 60 khế. Tơ’nôm trếo kẽm ƀă ăm vâi hdrêng kâ tŭm mâu trếo kơhiâm.

-Tiah mê, ô ƀok thái pơkeăng, pro ti lâi vâ châ ‘nâi vâi hdrêng hrế ôh tá ai trếo kơhiâm?

Ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ: Vâ ‘nâi môi ngế vâi hdrêng tro krĭn hrế ki ó, mơhno mơnhên tơdroăng ki gá chiâng hrế hrối, mê nôu pâ ngăn nhên pơla gá ôh tá vâ kâ hmê tung pơla ton hâi. ‘Na thái pơkeăng ngăn kơvâ trếo kơhiâm, kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng kô khăm ngăn ƀă MOAC vâ ‘nâi nhên vâi hdrêng ki mê gá krĭn, hrế ó  lơ ôh. Thế khăm ngă ƀă MOAC mê pin kô khăm vê ngăn a kŏng vâi hdrêng, tâng kŏng mê pá xôp 11,5 cm mê cho vâi hdrêng ki mê hrế krĭn ó tung châ ôh tá ai trếo kơhiâm’’.

-Ƀok thái pơkeăng ai hnê tối môi tiah lâi vâ mâu nôu pâ hbrâ mơdât vâi hdrêng hrế krĭn ki ó?

Ƀok thái pơkeăng Vi Thị Huệ: Vâ hbrâ mơdât hrế krĭn ki ó a vâi hdrêng, mê vâi hdrêng nếo kot mâ thế ăm âu tôu nôu hlối, ăm âu tôu nôu tung pơla 6 khế apoăng. 6 khế pơtối thế ăm kâ tơ’nôm la thế tơ-tro, kâ tŭm mâu trếo kơhiâm ki thế kâ tiô tơrêm hơnăm la vâi hdrêng xuân thế âu tôu nôu. Ƀă tơdroăng kâ kế dêi vâi hdrêng thế kâ tŭm mâu khu kế kâ. Pơtih khu protein, lipid, vitamin, khoáng chất ƀă hía hé vâ ai mâu trếo kơhiâm lĕm tung châ vâi hdrêng ah vâi kô rĕng kâ piê lĕm. Ƀă mâu vâi hdrêng ki kân tâ mê gá thế châ xâh hêi, xah prôk, kơtâu klêng tê, pôi tá kroăng lơ lôi vâi ối to tung hngêi. Paĭng mê, tơdroăng ki kal pơlât ‘na mâu tơdroăng châi tơdrêng mê dêi vâi hdrêng. Pơtih ai mâu vâi hdrêng châi tung klêa đi đo, lơ hmâ to châi klêa, pơyâng lo têa  tung pơla ton hâi, ‘nâ châ lối khế mê kô pro vâi hdrêng chiâng ôh tá lŏn kâ kế, ‘nâ hía kâ kế la trếo kơhiâm trếo ki lĕm ôh tá mot tung châ pro vâi ôh tá hêng kâ, ngăn ôh tá lŏn… ah chiâng pro vâi krĭn hrế, tá păng kân. Pakĭng mê, tung pơla dế mơ-êa thế kâ tơ’nôm kâ tŭm trếo sắt, acidfolic ƀă mâu túa vitamin, tŭm khoáng chất. Tơ’nôm Vitamin A ăm vâi hdrêng ki sap 6 khế troh 60 khế ngế ki thế kâ mê cho ngế nôu klêi mơhum mâ kuăn ngá kâ tung pơla môi khế’’.

-Hôm mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Mỹ Hạnh chêh

Katarina Nga- Gương tơplôu ƀă tơbleăng