VOV4.Sêdang - Sap ing ai ngế tâ HIV ki apoăng châ ‘nâ a hơnăm 1990 nah, troh hơnăm 2020, Việt Nam hiăng ai 30 hơnăm păng ‘nâng hbrâ mơdât [ă pơreăng HIV/AIDS. Túa pơreăng kố hiăng pro lối hr^ng rơtuh ngế hlâ, cho tơdroăng ki xâu rơ-iô, hơ-ui dêi hên rơpo\ng mơngế Việt Nam, malối, cho [ă hên ngế vâi kơdrâi ki ôh tá mơhúa tâ HIV, tơdroăng ki rơhêng vâ ai kuăn pro nôu ôh ti chiâng xua túa pơreăng kố. Laga, [ă tơdroăng ki rơkê ple\ng dêi kơvâ ngăn pơkeăng, nôkố, mâu vâi kơdrâi ki tâ HIV hiăng chiâng vâ mơ-êa, rơnêh kuăn ivá rơdêi môi tiah tâi tâng mâu vâi kơdrâi ki ê há tâng re\ng châ pơlât hbrâ mơdât ki tâ tú dêi HIV sap ing nôu troh kuăn.

HIV cho inâi chêh dêi môi túa virus (Human Immunodeficiency Virus) mot tung châ chăn kuăn mơngế. Ngế ki tâ HIV tâng ôh tá châ pơlât, virus kô rế tâk hên re\ng, pro tơ’nhiê troăng mơheăm, mê ah troh a hneăng cho AIDS [ă hlâ.

HIV tâ tú sap ing mơngế troh mơngế ing 3 troăng xiâm, mê cho: troăng mơheăm, troăng on veăng [ă sap ing nôu troh kuăn tung pơla mơ-êa, rơneh, ăm kuăn ôu. Tiô riân ngăn, hmâ 100 ngế nôu ki tâ tú HIV kô ai 30 ngế vâi hdrêng tâ HIV. Ngế nôu ki tâ HIV mơni kô tâ tú ăm kuăn ing 3 tơdroăng kơ’nâi kố:

-Drêng mơ-êa: HIV sap ing nôu tâ tú troh tơdrong ki kuăn ngá ối mot tung châ chăn kuăn ngá, mơni kô tâ tú sap ing măng t^ng má 8 dêi rôh mơ-êa. Ai dâng 17 – 25% ngế vâi hdrêng mơni kô tâ tú HIV a hneăng ki kố.

-Drêng rơnêh, HIV tâ tú sap ing têa [ă mơheăm dêi nôu ki tâ tú HIV mot tung châ chăn ngế kuăn. Ai dâng 50-60% ngế vâi hdrêng tro tâ tú HIV sap ing hneăng ki nếo.

-Drêng ăm kuăn ôu, HIV mơni kô tâ tú sap ing têa tôu nôu lơ mâu tíu ki tro prêa, he\n a tíu ki ou châi dêi ngế nôu ngi châ chăn ngế hdrêng. Ai dâng 15 – 25% ngế hdrêng tâ tú HIV a hneăng ki kố. Xua mê, tâi tâng vâi kơdrâi HIV châ hnê mơhnhôk athế rơnêh kuăn tiô troăng ki pâ [ă ăm ngế hdrêng mê ôu têa tôu pa kong.

Tiô mâu [ok thái pơkeăng chuyên khoa, kơxo# ngế hdrêng tâ tú HIV sap ing nôu kô kơdroh hên, thăm nếo chu ối 1% tâng mâu nôu hbrâ rơnáu, kơhnâ pêi pro tơdrêng mâu troăng hơlâ pơlât ki tâ tú dêi HIV sap ing nôu ngi kuăn. Tơdroăng ki hbrâ mơdât HIV châ hnê tối ăm tâi tâng mâu vâi kơdrâi tung hơnăm ki rơneh kuăn drêng vâ ai kuăn, laga, a mâu vâi kơdrâi ki môi tiah pro pơlăm pơlốii, ngế ki ai hên pơyô mê tơdroăng pêi kố rế kal.

Pơkeăng pơlât HIV (ARV) ai tơdjâk hbrâ mơdât ki re\ng tâ tú dêi virus HIV. Rế iâ virus tung châ chăn ngế nôu mê rế kơdroh ki tâ tú troh a kuăn. Xua mê, pơlât HIV rế re\ng mê kơxo# vâi hdrêng ki ôh tá tâ tú pơrea\ng rế hên. {ă mâu vâi kơdrâi hiăng ‘nâi tơdroăng ki tâ tú HIV dêi tơná, drêng vâ mơ-êa kal ai tơdroăng ki hnê tối dêi [ok thái pơkeăng pơlât. {ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS, Tíu xiâm hbrâ mơdât pơreăng Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Tiah hmâ ngế ki tâ pơreăng mê pơlât tung lối 1 hơnăm mê châ chăn hiăng tơniăn, pâk ngăn mơheăm virus pá kơdâm ki ôh tá chiâng hlo, pêi pro tiô tơdroăng pơlât tro, ôh tá tâ mâu pơreăng tâ tú ki lâi drêng mê hiăng chiâng vâ mơ-êa. Drêng kố, kơxo# ki tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn iâ, bu dâng 0,2% xo. Tâi tâng vâi kơdrâi hdrối pơlât xúa pơkeăng môi tiah lâi mê klêi kơ’nâi mơ-êa xuân ôu pơkeăng môi tiah mê, rak vế tơniăn tơdroăng pơlât, pôi tá hơ’leh pơkeăng’’.

Klêi kơ’nâi mơhum sap ing 6 – 12 chôu, mâu vâi hdrêng châ pơkâ thế xúa pơkeăng pơlât HIV ton sap ing 4 – 6 măng t^ng kơ’nâi mê. Tơdroăng ki xúa pơkeăng châ pêi pro rế re\ng rế tro, tơdroăng kố kum hbrâ mơdât tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn. Tung pơla ôu pơkeăng, ngế hdrêng mê kô châ pâk ngăn mơheăm hôm tâ HIV há lơ ôh. Klêi kơ’nâi pâk ngăn mơheăm iâ hlái péa xôh, tâng ngế hdrêng mê ôh tá tâ HIV mê kal pơtối xúa pơkeăng.

Tâng dương t^nh, ngế hdrêng kô athế pơlât [ă pơkeăng troh tá ah. Tiô [ok thái pơkeăng chuyên khoa, nôkố ki dâi le\m dêi pơkeăng pơlât HIV a vâi hdrêng gá le\m. Laga, tơdroăng ki pêi pro tiô tơdroăng ki nếo tối cho tơdroăng ki xơpá. Xua mê, mâu nôu, pâ dêi mâu vâi hdrêng kal mơ-eăm, tâ ivá cho tơdroăng ki pâ nhuo#m ăm dêi kuăn mê nếo kâi kum ngế kuăn mê tơkâ luâ pơreăng.

Tâng châ xúa pơkeăng tu\m klo\ng, tro hâi khế pơkâ, đi đo troh tá ah, ngế hdrêng mê mơni kô xông kân ai ivá hiâm mơno le\m môi tiah vâi hdrêng ki ê.

Môi ngế nôu ki ôh tá tâ HIV, rơhêng vâ tơdroăng mê vâi rơneh môi ngế kuăn ki ôh tá tâ pơreăng. Tơdroăng mê gá chiâng tâng ngế nôu pêi pro kơtăng tiô tơdroăng ki pơlât dêi [ok thái pơkeăng. {ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, kơbong Hbrâ mơdât HIV/AIDS, Tíu xiâm hbrâ mơdât pơreăng Dak Lak tối nhên:

‘’Ngế ki tâ pơreăng HIV tối tơdjuôm [ă mâu ngế vâi kơdrâi ki dế mơ-êa tối krê, vâ pơlât hbrâ mơdât tâ HIV sap ing nôu troh kuăn tơ-[rê, má môi ngế kơdrâi mê kal re\ng ‘nâi tơdroăng ki tâ HIV dêi tơná. Má péa, athế re\ng pơlât. Má pái, cho athế pêi pro tiô tơdroăng ki thế pơlât tro. Tơkéa vâ tối cho pêi pro tơdroăng ki xúa pơkeăng, ôu pơkeăng tro chôu pơkâ, tu\m klo\ng; pêi pro tơdroăng ki hâi khế khăm; pêi pro hâi khế pâk séa ngăn mơheăm mê kơxo# tơ-[rê gá hên’’.

Pro nôu cho tơdroăng ki hơniâp má môi dêi mâu vâi kơdrâi, xua mê, mâu ngế ki ôh tá mơhúa tâ tú pơreăng kố pôi tá tơngôu, mê kal hbrâ tăng troh mâu tíu khăm pơlât chuyên khoa vâ châ tơdroăng ki tiâ mơnhên, to\ng kum ‘na khăm pơlât. Tâng pêi pro tiô tơdroăng ki pơlât, vâi kơdrâi ki tâ HIV kô chiâng vâ mơ-êa kuăn ne\ng ivá rơdêi, xông kân le\m tá hiâm mơno le\m môi tiah vâi hdrêng ki ê.

Tơdroăng pơlât ARV nôkố cho tơdroăng pơlât ki má môi [ă tro má môi kum mâu ngế ki tâ tú HIV vêh mo le\m châ rêh ton tâ. Laga, vâ châ tơ-[rê tung pơlât [ă ARV,  ngế ki tâ pơreăng HIV thế mơ-eăm khât, kho\m thế mơ-eăm pro tro tiô [ok thái pơkeăng hnê thế pơlât. Vâ ‘nâi mâu tơdroăng mê, khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố hiăng tơpui tơno [ă [ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh, cheăng a Kơvâ hbrâ mơdât HIV/DIAS- Tíu xiâm séa ngăn mơdât pơreăng Dak Lak,  pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

-{ok thái thái pơkeăng ăm ‘nâi xiâm dêi tơdroăng ki lât ARV [ă mâu ngế tâ tú HIV cho ki klâi? {ă tơdroăng pơlât ARV re\ng pơxúa [ă mâu ngế tâ tú?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ki xiâm dêi tơdroăng pơlât ARV [ă mâu ngế tâ tú HIV, rôh apoăng cho mơdât ki lơ rế râ [ă ki lơ rế tâ tú kân dêi virus HIV tung châ mơngế. Má péa, cho mơdêk ivá mo le\m vâ kâi trâng mơdât pơreăng, mơdêk mơheăm le\m tung châ. Xua virus HIV drêng mot tung châ gá kô lăm kâ mâu kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm T-CD4, kô pro kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm le\m rế tâi pro chiâng ôh tá ai ivá ki rơdêi tơkéa vâ tối pro chiâng tơ’lêi tro tâ pơreăng.

Tơdroăng pơlât ARV re\ng cho kal má môi [ă mâu ngế ki tâ pơreăng HIV. Tơdroăng ki apoăng cho pro kơdroh ki pơreăng ki vâ pro chiâng rế ó ăm ngế ki tâ pơreăng. Má péa, pro kơdroh pơreăng tâ tú ing ngế ki kố troh ngế ki ê, pơtih prếi on veăng, lơ prêi ki dế hmâ dêi rơpó, lơ mâu mâu ngế ki pâk chik. Má pái, pro kơdroh ki lơ tâ tú ing nôu troh a ngế kuăn. Mê cho 3 tơdroăng pro pơxúa drêng re\ng pơlât [ă ARV, xua mê ngế ki tâ pơreăng ‘mêi mê tâng re\ng pơlât rế ‘ló.

-La lâi mâu ngế tâ tú HIV kô chiâng pơlât ARV. Vâ pơlât ARV tơ-[rê, mơngế tâ tú HIV kal pêi pro mâu tơdroăng klâi ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Xua pơkâ hdrối nah kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm T-CD4 pá xôp 500 mâu kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm/mm3 mê nếo chiâng vâ pơlât ARV. La nôkố, pơxiâm sap apoăng hơnăm 2017 tâi tâng mâu ngế ki tâ pơreăng drêng khăm ngăn mơheăm tâ tú HIV mê kô ăm vâi mot pơlât ARV hlối, klêi pêi pro mâu tơdroăng khăm ngăn mơheăm môi tiah vâ ‘nâi tung kliâm, kơ kố, ngăn ko\ng thức mơheăm. Mê cho ngế ki hmâ hâi ai tơdroăng klâi tung châ. {ă mâu ngế ki ai mâu pơreăng tâ tú êi rơtốu [ă mâu pơreăng pro re\ng tâ tú ki ê môi tiah kơ o lo mơheăm, êi kliêm B, C kô pơlât mâu pơreăng ki tâ tú mê hdrối klêi mê nếo pơlât [ă ARV.

{ă mâu kơdrâi ki dé mơ-êa, drêng test HIV tâng châ hlo dương tính mê ôh tá êa lăm khăm tơ’nôm vâ ‘nâi tơdroăng châi ki ê xếo, tơdrêng mê, ăm pơlât ARV hlối. Klêi hiăng nâi nhên âm tính kô pơtê pơlât, tâng ngăn hlo dương tính kô pơtối pơlât.

Tâi tâng mâu ngế ki pơlât ARV thế pêi pro tro tiô tơdroăng pơkâ pơlât. Xua mê ôh tá xê pơlât pơlât prêi mê cho pơkeăng ki vâ mơdât virus lơ tâ tú rế hên, xua mê drêng ai pơkeăng hiăng châ mot tung châ gá kô kâi mơdât virus ôh tá ăm virus râ rế kân. Pêi pro tro tiô tơdroăng hnê thế pơlât ai 3 tơdroăng: má môi, cho thế pêi pro tro ‘na tơdroăng hnê ôu pơkeăng. Pêi pro tro ‘na tơdroăng ôu pơkeăng thế ôu tro pơkeăng, ôu tro tơdroăng pơkâ hên iâ to lâi, ôu tro chôu, ôu tro túa [ă ôu rêm hâi ôh tá chiâng lôi ôu plâ rơxông.

Má péa, cho thế pêi pro tro tơdroăng pơkâ troh hâi thế khăm ngăn mơheăm, tơkéa vâ tối 6 khế khăm ngăn ko\ng thức mơ-eăm môi hdroh, khăm ngăn kliâm, kơkốu, ngăn kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm TCD4 [ă khăm ngăn ki mot virus. Má pái, thế lăm khăm tro hâi pơkâ. Pơtih [ok thái pơkeăng tối 1 khế ôu pơkeăng mê troh hâi xo pơkeăng thế troh lăm khăm, xuân chiâng há troh re\ng tâ hâi pơkâ 1 hâi lơ hrá tâ hâi pơkâ 1 hâi.

-Tâng ôh tá pêi pro tro tơdroăng pơlât mê mơngê tâ tú HIV kô trâm tơdroăng klâi kơ’nâi mê ô [ok thai pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tâng ôh tá pêi pro tro tiô pơkâ pơlât kơxo# mơngế ki ki pơlât ôu pơkeăng kô pro pơreăng rế ôh tá xâu kơ pơkeăng. Xua mê cho pơkeăng mơdât ki vâ xông rơdêi, mơdât virus lơ rế tâ tú hên, xua mê tâng ôh tá ai pơkeăng pơlât mâu virus kô pơtối rế ai kuăn hên [ă chiâng túa virus ki ôh tá xâu kơ pơkeăng, mê mâu túa pơkeăng pơlât râ má môi ôh tá xêt xếo. Hên ngế lôi dế rá oh tá vâ pơlât troh tui lui, kơ’nâi to lâi khế ing mê pơreăng kô ôh tá chiâng xâu kơ pơkeăng, ah rế pro châi râ. {ă tơdroăng pơkâ pơlât râ má 1 mê gá tơ’lêi hlâu tê.

Rêm hâi ngế ki tâ pơreăng bú ôu 1 pu\m pơkeăng la tơdroăng ôu pơkeăng pơlât râ má péa kơxo# liăn pơlât hên tâ, ôu pơkeăng xuân hên tâ tá, môi hâi thế ôu péa hdroh pơkeăng ngăn tiô kơ mơngế, rêm hdrôh ôu sap 5-5 pu\m.

Tâng ngế ki lâi pêi pro tro tiô pơkâ thế pơlât mê ivá ngế ki mê kô re\ng prêi le\m há. Hên ngế drêng troh pơlât a kố dế a kơlo 3,4 tơkéa vâ tối hiăng ai hên pơreăng ki ê pơlât tơdrêng amê gá la kơ’nâi vâi pêi pro tro tiô tơdroăng hnê thế pơlât, ôu pơkeăng ARV rêm hâi tro tiô pơkâ ivá kô re\ng vêh le\m môi tiah rôh má môi tơkeăng vâ tối châ vêh le\m môi tiah mâu ki ôh tá ai pơreăng há, thăm nếo ối mo le\m tâ mê, ôh tá tro mâu pơreăng ku ku\n ki ê.

Thu Huế - Đình Thi chêh