VOV4.Sêdang - Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Klêi 15 hơnăm pêi pro mâu tơdroăng pơkâ chal hơnăm nếo, Việt Nam hiăng châ mâu tơdroăng ki kân k^n tung kơdroh kơtiê, pêi pro tơdâng tơ’mô pơla kơnốu [ă kơdrâi [ă mơnhông mơdêk ‘na hnê hriâm. Laga, pơxiâm mot tung hneăng hơnăm ki nếo, drêng athế trâm [ă ôh tá iâ mâu tơdroăng ki xahpá chiâng tơdroăng ki krá tơniăn khât. Pro ti lâi vâ rak vế châ mâu tơdroăng ki hiăng châ pêi [ă plêi klêi mâu tơdroăng pơkâ tung chal hơnăm ki u ối, pêi pro troh mơnhông mơdêk krá tơniăn? Kố cho tơdroăng ki xiâm châ Việt Nam mơ’no tối a Hneăng hôp khu tơru\m kuo#k ho#i lâp plâi tơnêi (IPU 132). Hâi kố, ngin kô tối ‘na tơdroăng mê. Pó kôm tơmâng.

Vêh hvái ngăn troăng prôk ki hiăng pêi pro 8 tơdroăng xiâm ki pơkâ tung rơpâu hơnăm dêi mâu kong têa cheăng tung khu lâp kong têa hiăng vâ môi tuăn a hơnăm 2000 nah [ă kơdôu mơ-eăm kho\m châ chiâng pêi pro troh a hơnăm 2015 ah: Kơdroh tah lôi tơdroăng ki kơtiê-xahpá [ă kơklêa; kum mơhnhôk mâu vâi muăn ki tro hơnăm mot mơhriâm râ má môi; pơtối thăm rak vế hnoăng rêh ối-pêi cheăng pơla khu mơngế kơdrâi [ă mơngế kơnốu [ă mơnhông tơdroăng ki rơkê ple#ng ăm vâi kơdrâi; kơdroh tơdroăng ki vâi hdrêng hlâ hía; pơtối khăm mơlât, rak ngăn ivá châ chăn dêi mâu vâi ngế pro nôu mơhum kuăn ‘ne#ng; hbrâ tơplâ mơdât pơreăng HIV/AIDS, tơngê mơdrâu [ă mâu pơreăng, châi tamo ki ê; rak vế krá tơniăn ‘na hyôh kong prâi [ă mơjiâng tơru\m cheăng tung mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi xua vâ mơnhông mơdêk cheăng kâ-rêh ối, Việt Nam hiăng châ chiâng pêi pro hên hnoăng rơ-[rê ki kal kân, châ mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi mơnhên tối [ă kơdeăn khe#n ó khât. Ki nhên ga, Việt Nam hiăng pêi pro klêi mâu tơdroăng cheăng ki kal, môi tiah hnê tu\m mâu vâi muăn ki tro hơnăm mot mơhriâm râ má môi a hơnăm 2010 nah, [ă pơtối ăm tu\m mâu vâi o ki tro hơnăm mơhriâm râ má 2 [ă râ má 3. Troh nôkố, Việt Nam xuân hiăng chiâng pêi pro klêi ‘na hnoăng cheăng ki rak vế tơdâng, tơ’mô ‘na hnoăng cheăng, rêh ối pơla vâi kơdrâi [ă vâi kơnốu, [ă pơtối mơnhông mơdêk hnoăng cheăng dêi vâi kơdrâi. Tơdroăng khăm mơlât [ă rak ngăn ivá tối tơchuôm hiăng châ chiâng pêi pro hên todroăng ki tơ-[rê. Tâng vâ ngăn tơdroăng rêh ối dêi mơngế Việt Nam hiăng tâk troh a 73 a hơnăm 2012. Hên hơnăm hdrối mê hía nah, Việt Nam hiăng ai pơkeăng mơlât prêi tơdroăng tơngê hmân, tơngê mơdrâu, [ă mâu pơreăng ki xâu xía [ă dế hiăng châ pêi pro troh a kơlo ki kơdroh kơxo# vâi hdrêng hlâ (kơxo# vâi hdrêng hlâ hiăng chu kơdroh ối 23 kơpêng 1000 mâu vâi kuăn ngá ki mơhum a hơnăm 2012, kơdroh lối 2/3 tâng vâ pơchông ngăn [ă hơnăm 1990. Ki rơhêng vâ tối, Việt Nam hiăng kơdôu mơ-eăm [ă pêi pro klêi hdrối khế hơnăm ki hdró kơdroh tah tơdroăng kơtiê, xáhpá [ă hêng klêa a hơnăm 2002. Hneăng ki kơdroh kơtiê hiăng ai hên hvêa chêng ki châ tơkâ hluâ, [ă kơlo ki kơdroh kơtiê re#ng. Kơxo# rơpo\ng kơtiê hiăng kơdroh sap 58,1% a hơnăm 1993 chu ối 9,6% a hơnăm 2012 [ă ối 6% a hơnăm 2014. Mơhé tiah mê, tiu pôa Nguyễn Trọng Đàm, Kăn pho\ ngăn Khu xiâm pơkuâ ngăn ‘na cheăng pêi, mố đo#i tro rong [ă rêh ối pơlê pơla tối, hneăng ki kơdroh kơtiê xahpá a Việt Nam dế trâm hên pơloăng mơnúa:Ki kơtiê tơku\m hên má môi a mâu kơpong pơlê cheăm ki xahpá, malối a mâu pơlê cheăm dêi hdrông mơngế kuăn ngo, kơpong kong ngo, trâm hên pơloăng mơnúa [ă tâi tâng pin tung la ngiâ kố ah. Kong prâi hơ’lêh tôu mêi, têa rơlêa, lân kân, kong tô mơdrăng khăng khoăng xuân pro ‘mêi ăm tơdroăng rêh kâ ối kuăn pơlê pin. Rêm hơnăm ai lối chât rơpâu rơpo\ng hiăng châ hluăn ing kơtiê, la xua kong tô mơdrăng khăng khoăng mê vâi chiâng mâu kơtiê nếo. Ki pơloăng mơnúa ó tâ ki mê, tơdroăng ki kơdroh kơtiê xahpá dêi pin tá hâi teăm krá tơniăn khât, xua hên mâu kuăn pơlê ki pêi cheăng kâ, pêi lo kế tơmeăm, liăn ngân bố iâ. Tơkéa vâ tối, ki kơtăn pơla kơtiê [ă vâ chê kơtiê ôh tá ‘nhó hơngế.

Hên mâu ki hriăn rơkê tung tơnêi têa [ă kong têa ê tối ăm ‘nâi, mơhé hiăng châ pro klêi ‘na kơlo ki kơdroh kơtiê [ă kơdroh mơngế ki pơtê mơhriâm râ má 1, la Việt Nam dế trâm hên tơdroăng ki pá vâ khoh kâi châ rak vế mâu hnoăng cheăng ki hiăng châ chiâng pêi pro, xuân môi tiah kâi chiâng pêi pro mâu hnoăng cheăng a la ngiâ, ki u ối, malối ‘na rak vế krúa le#m hyôh kong prâi, châ mơdât pơreăng HIV/AIDS. Jâ Pratibha Mehta, cho kăn ki cheăng ‘na kơvâ dêi Khu lâp kong têa, Kăn teăng mâ Khu lâp kong têa a Việt Nam mơnhên tối: Tung plâ 15 hơnăm hiăng hluâ, tơdroăng rêh ối-cheăng kâ tung lâp plâi tơnêi hiăng hơ’lêh re#ng, hyôh kong prâi xuân hiăng phá tơ-ê, [ă kuăn pơlê hiăng trâm hên ki pá puât, tơdroăng ki ôh tá tơdâng tơ’mô hmâ kong têa ki lâi xuân ai, tung pơla mê, hên kong têa athế kơnôm tơngah dêi pó hên tâ, [ă Việt Nam xuân cho tơnêi têa ki ối tung khu kố. Tung mâu hnoăng cheăng pêi pro dêi tơná, Khu lâp kong têa hiăng hbrâ vâ kum Việt Nam rak vế pêi pro le#m tro mâu tơdroăng cheăng ki xiâm tung mơnhông mơdêk la ngiâ:Khu lâp kong têa [ă mâu kong têa ki cheăng tung khu lâp kong têa hiăng xéa mơnhên ngăn tung plâ 1 hơnăm hiăng hluâ ‘na hnoăng cheăng ki xiâm klêi kơ’nâi hơnăm 2015, [ă ki xiâm dêi tơdroăng cheăng mê kô châ mơnhông krá tơniăn. 88 to kong têa hiăng châ êng mơnhên ‘na 11 tơdroăng cheăng xiâm, tung mê ai tá Việt Nam. Khu lâp kong têa ki cheăng a Việt Nam hiăng hbrâ to\ng kum ăm Việt Nam châ mơnhông mơdêk [ă vâ khoh kâi châ pêi pro klêi tơdroăng ki mơnhông mơdêk cheăng kâ-rêh ối pơlê pơla sap hơnăm 2016-2020, tung mê, ai tá tơdroăng ki kring vế tơniăn vâ khoh châ pêi pro klêi mâu tơdroăng cheăng xiâm ki krá tơniăn xuân môi tiah hnoăng cheăng ki kân dêi Việt Nam. Xuân môi tiah mê, Khu lâp kong têa hiăng hbrâ veăng kum ăm Kuo#k ho#i Việt Nam tung hnoăng cheăng séa ngăn, pêi pro mâu hnoăng cheăng ki vâ mơnhông modêk krá tơniăn mê.

Vâ pêi pro klêi mâu hnoăng cheăng rơpâu hơnăm [ă pêi pro mâu hnoăng cheăng ki vâ mơdêk rế ó krá tơniăn tâ dêi Việt Nam ki dế kơdôu mơ-eăm ‘’pro rơkong tơpui chiâng hnoăng cheăng pêi’’. Kố xuân cho tơdroăng cheăng ki xiâm Việt Nam mơ’no tung rôh hôp ki xiâm dêi Khu Ho#i đông ki kân mâu kong têa tơru\m cheăng kuo#k ho#i lâp plâi tơnêi 132 (IPU 132), vâ châ tơmâng xo mâu tơdroăng ki rơkê ple#ng, veăng hnê tối dêi mâu kăn xiâm, kăn kuo#k ho#i tung hnoăng cheăng mơnhông mơdêk tơdroăng cheăng krá tơniăn [ă túa vâ mơnhông rế ó tung lâp plâi tơnêi, tung mê, ai Việt Nam tung plâ 15 hơnăm la ngiâ. Pôa Trần Văn Hằng, Kăn pơkuâ ngăn Vi [an tơpui kâ [ă kong têa vâi dêi Kuo#k ho#i tơnêi têa pin tối ăm ‘nâi:Pin pro vâ chê troh hnoăng cheăng ki mơnhông mơdêk krá tơniăn. Ki xiâm dêi tơdroăng ki vâ mơnhông mơdêk ai 17 tơdroăng cheăng xiâm [ă 169 hnoăng cheăng ki athế pêi pro. Hnoăng cheăng dêi Kuo#k ho#i pro ti lâi athế pêi pro châ 17 tơdroăng cheăng ki xiâm kố [ă rak vế pêi pro athế tơtro tiu luât [ă tơdroăng pơkâ pro, klêi mê, mơjiâng túa cheăng, pơkâ troăng rơhlâ vâ rak vế, pêi pro.

Pơtối rak vế pêi pro mâu hnoăng cheăng ki hiăng châ chiâng pêi pro mê [ă [ai hriâm ki hiăng châ ‘nâi ple#ng ing 15 hơnăm pêi pro hnoăng cheăng rơpâu  hơnăm, mê Ho#i đông ki kân dêi mâu kong têa tơru\m cheăng Kuo#k ho#i lâp plâi tơnêi 132 kô cho rơkong tơpui vâ Việt Nam hnê tối [ă mơnhông mơdêk hnoăng cheăng ki rơkê tung lâp pơlê pơla ‘na mâu hnoăng cheăng mơnhông mơdêk krá tơniăn. Tơdrêng amê, mơnhên tối, hnoăng cheăng dêi Kuo#k ho#i tung thăm mơdêk ki châ tơ-[rê dêi tơdroăng cheăng séa ngăn [ă ki xiâm dêi rak vế pêi pro mâu hnoăng cheăng mơnhông mơdêk krá tơniăn klêi kơ’nâi hơnăm 2015.

Nhat Lisa tơplôu Gương pơchuât.