Lăng ƀôh mir pơgar ‘long pơtăm đĭ kră krŭt pă gan plei, đơ̆ng sơnăm 2019, mŏ Trần Thị Thu, oei tơ̆ thôn 11, tơring Hòa Lễ, apŭng Krông Bông, dêh char Dak Lăk hlôi tơplih 5 sao chehphe vă pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai. Ƀôh đei iŏk yua kơjăp, mŏ hlôi lang să hơgăt teh pơtăm pơmur truh 1ha 5 sao păng rong lơ sơdrông pơm brai lơ̆m mĭnh ‘măng rong. Kiơ̆ đơ̆ng mŏ Thu, lơ̆m mĭnh ‘măng rong sơdrông pơm brai lơ̆m 14 năr hlôi iŏk đei, mĭnh kơ hôp sơdrông rong iŏk đei đơ̆ng 70 truh 90 kĭ tơpu. Atŭm hăm tơplih hơnih rong, vei lăng năng tông hơnih rong rơgoh ‘lơ̆ng, lơ̆m mĭnh khei rong 2 ‘măng, hơtŏ hăm 4-5 kơhôp hơnar sơdrông. Dang ei, kơjă chă tĕch tơpu sơdrông dang 200.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ, tơklăh pơ đĭ kon jên jang lơ̆m 1 khei ŭnh hnam đei iŏk yua truh 50 triu hlak jên. Lơ̆m khei ‘năr chơ tĕch tơpu sơdrông ăn hơnih tĕch răt tơ̆ dêh char Lâm Đồng ‘noh jei jing jơ ‘năr ŭnh hnam răt hơnar sơdrông chă rong, tôch rơvơn ăn tơdrong jang sa. Đơ̆ng mă ŭnh hnam jang sa iŏk đei, mŏ Thu hơdrin chă pơtho tơbăt kih thuơ̆t, pơtrŭt kon pơlei lơ̆m pơlei jang kiơ̆ vă hơnhăk đei iŏk yua kơjăp. “Mĭnh ƀar ŭnh hnam vang iung jang ‘măng mă blŭng păng ƀôh đei iŏk yua kơjăp kơna lơ ŭnh hnam jang kiơ̆. Hrei ou hơp tak xah hlôi đei 30 ‘nu, tơdrong jang sa đei iŏk yua kơjăp, tơdrong jang sơđơ̆ng, kơjă tĕch mơdro jei sơđơ̆ng. Trong iung jang kơ hơp tak xah jei ‘meh vă tơgoăt jang hơdoi hăm rim kŏng ty vă kơjă tĕch mơdro sơđơ̆ng hloh păng sot hloh”.

Vă đĭ sơnăm 2019, hăm tơdrong tơgŭm djru đơ̆ng kơdră tơring, Khul jang hơdoi dih băl pơtăm pơmur rong sơdrông pơm brai tơring Hòa Lễ đei pơjing. Đơ̆ng mă ou, lơ ŭnh hnam oei tơ̆ tơring Hòa Lễ hlôi pơ̆n chă tơplih pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai vă hơnhăk đei iŏk yua kơjăp. Đơ̆ng 4 ŭnh hnam blŭng a, truh dang ei khul jang hơdoi hlôi đei hloh 30 ŭnh hnam vang jang hơdoi pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai. ‘Nhŏng Nguyễn Mạnh Hiếu, oei lơ̆m thôn 12, tơring Hòa Lễ, apŭng Krông Bông tơroi tơbăt:“Đơ̆ng mă mơ̆t jang lơ̆m hơp tak xah ‘noh ba đei hŏk pơhrăm păng chă pơtho tơbăt ăn lơ bơngai găh tơdrong vei lăng năng tông hơnar sơdrông pơm brai ƀônh ƀŏ ƀiơ̆. Hrei ou ŭnh hnam bơ̆n pơtăm đei 1ha 2sao ‘long pơmur, dang ei lơ̆m mĭnh khei ba hơnơ̆ng chă rong 2 kơhôp hơnar sơdrông”.

Kiơ̆ đơ̆ng ƀok Đoàn Hữu Nhị, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih vei lăng Choh jang sa păng Atŏk tơ iung tơring tơrang apŭng Krông Bông, vă pơtrŭt kơtang lang să tơdrong jang pơtăm pơmur rong sơdrông pơm brai lơ̆m tơring, apŭng pơjing Khul jang hơdoi pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai tơring Hòa Lễ; pơgơ̆r pơma tơbăt kih thuơ̆t, tơgŭm ăn dơđăh ‘long pơmur, hơnar sơdrông pơm brai păng tơmam drăm rong sơdrông pơm brai ăn kon pơlei 2 tơring Cư Drăm, Hòa Lễ; năm dăr lăng mĭnh ƀar tơring gơ̆h vă pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai. Truh dang ei, lơ̆m apŭng đei hloh 50 ŭnh hnam pơtăm pơmur rong sơdrông pơm brai, hăm hơgăt teh pơtăm ‘long pơmur hloh 50ha. Ƀok Đoàn Hữu Nhị pơma:“Tơdrong jang pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai tơ̆ Krông Bông đei pơjing lơ̆m 3-4 sơnăm kơ ou, lang să hloh lơ̆m dôm sơnăm tơjê̆ ou. Nhôn pơchoh trong đơ̆ng rŏng ou kơnh pơih să hơgăt teh păng tơgoăt jang hơdoi kiơ̆ trong kơjăp ‘lơ̆ng vă pơjing rơvơn đei tơdrong jang sa sơđơ̆ng ăn kon pơlei”.

Hăm trong ‘lơ̆ng ưh kơ kăl đei lơ bơngai jang, khei năr iŏk tơvih kon jên tơmơ̆t jang ƀônh, tĕch mơdro hlot sơđơ̆ng, pơtăm ‘long pơmur rong sơdrông pơm brai tŏk bŏk hlôi jing tơdrong jang hơ iă hăm lơ kon pơlei oei tơ̆ dêh char Dak Lăk. ‘Nou jei jing trong ‘lơ̆ng lơ̆m tơplih ‘long pơtăm, kon tơrong, tơgĕch khul jang kơtă, hơnhăk đei iok yua kơjăp muk drăm tơ̆ tơring.

Đơ̆ng rŏng lơ sơnăm pơtăm ‘long mơ mur rong hơdrông pơm brai, ƀok  Trần Hiển Toán, oei tơ̆ xăh Hòa Lễ, apŭng Krông Bông, dêh char Đắk Lắk hlôi băt đdei lơ tơdrong hlôh vao lơ̆m tơdrong jang. Lăp kăl kơ lăng, ngưih ƀâu lơ̆m hnam rong ‘noh sư băt đei jơhngơ̆m pran đơ̆ng hơdrông pơm brai vă trong vei lăng trŏ lăp.

Kiơ kơ ƀok Trần Hiển Toán, hăm tơdrong đei lơ anih mơdro sa lơ̆m tơdrong jang rong hơdrông pơm brai tĕch kơtăp păng hơdrông yŏng, bơngai rông hơdrông pơm brai dang ei đei lơ rơih iŏk. Kon pơlei gơh răt kơtăp păng chă pơm cheh kơ dih păng rong hơdrông đơ̆ng iĕ. Dăh mă kŭm gơh rơih rong, kiơ̆ rim tih iĕ. Nhen ŭnh hnam ƀok, dang ei lăp iŏk hơdrông yŏng tơ̆ sơnăm 4, jĭ hơdrông yŏng kơloăi tih hloh, vă pơm kơđeh khei ‘năr rong păng tơ jur hiong răh.

Mĭnh sơnăm, ƀok Toán rong hơdrông pơm brai lơ̆m 3 pơyan: pơyan puih mak đơ̆ng hơtuch khei 2 truh blŭng khei 5 dương lịch, pơyan tŏ ‘mi đơ̆ng tŏk bŏk đei 5 truh hơtuch khei 8, pơyan hla ruh đơ̆ng khei 9 truh khei 11. Hơdrông pơm brai lăp sa hla mơmur đĕch kơna hơdrol kơ rong hơdrông, kăl kơ hơmet ăn pơgar ‘long mơ mur hăm hla măh mai. Hla mơ mur ăn hơdrông kăl kơ lơ kơchơ̆t ‘lơ̆ng, hla jơk ƀlĭk, lơ kơtăk, phĕ hla ƀlep sơnăm, vei lăng ‘lơ̆ng păng tôm kơsô̆. Mơmur kră, lơ đak, lơ đạm, ‘lơ̆p pơting hăm sơnăm... pơm ăn hơdrông pơm tơpu ưh kơ ‘lơ̆ng, ƀônh kơ đei jĭ.

Ƀok Toán vang tơroi tơdrong hlôh vao phĕ iŏk, vei lăng hla mơ mur nhen tơ̆ hơla âu: Mưh ‘long mơ mur kơ jung hloh kơkơ̆l bơngai ‘noh ĭnh pơdơh 20 năr kơpal, vă khan pơdơh săy phŏng păng pruih pơgang hơdrông. Mưh tăh hơdrông iĕ bơih ‘noh ưh kơ jô̆ hla kơ nhŏng 4 hla ‘noh bơ̆n phĕ iŏk 4 hla ăn kơ hơdrông iĕ sa hơdrol. Đơ̆ng rŏng kơ hơdrông tih ‘net ‘net ‘noh bơ̆n broch jur tơ̆ hơla, iŏk đĭ hla hăm dơng păng hŭt lê̆ dôm hla kră tơ̆ jơ̆ng. Tơdăh lê̆ kơ nhŏng ‘noh ‘long bluh, oei săy phŏng, tơruih đak. Tơdăh mih ma duch nă kăt ăn sa hloi ‘noh kơ sep kơ nhŏng hơdrol 1 giĕng vă kơ pơgang hơdrông păng phŏng hach lê̆ đĭ ‘mơ̆i. Athei pruih đak ăn kơ hla, ưh kơ kăl pruih lơ, đak lơ ‘noh hơdrông ưh kơ ‘meh. Mă 2 dơ̆ng ‘noh jĭ ‘nĕ kơ tep đunh, lơ̆m dang dôm jơ athei pơih 1 ‘măng vă hla hrĕng ‘lơ̆ng. Mưh hla mơmur tŏ ‘noh gô pơm ăn hơdrông kơmưt. Mă mưh đei hơdrông kơmưt ‘noh ưh kơ gơh hơmet.

Vă rong hơrông pơm brai ‘lơ̆ng ‘noh hnam rong kăl kơ rơhơi rơngơp, hơyuh tơ̆ đơ̆ng 25-30 độ. Hơmet ăn hnam rong hơdrông kăl kơ kơjung rơngơi veh ver kơ păih pơmơ̆t, păih hơlĕch. Hơyuh hngôm lăp ăn kơ hơdrông iĕ đơ̆ng 80 – 85%, hơdrông tih 70-75%. Hơdrông ưh kơ ‘meh hơdăh dêh, yua thoi noh hơnih rong kăl kơ măng mu ƀiơ̆, veh ver kial hơhlu. Đơ̆ng rŏng kơ rong đang hơdrông kăl kơ pơm rơgoh pơđĭ bơ̆n tơmam rong hơdrông; nhen ‘long chơ choh kăt hla mơ mur, che pĕng hla mơmur, tơpu tăh mơ mur, sêng, kơđum, chơ khŏ tăh đĭ lơ̆m lăm hơdrông pruih pơgang Phoocmol 4% kruh mă klĕp 24 jơ, đơ̆ng rŏng ‘noh sơ̆k hrĕng păng pơm dơ̆ng 2 ‘măng đang kơ ‘noh mă rong plơ̆ng.

Lơ̆m kơplăh rong, rong hơdrông iĕ (sơnăm 1 – 2 – 3) đei tơdrong ‘lơ̆ng tôch kơ tih truh iŏk yua rong hơdrông tih (sơnăm 4-5). Hơdrông iĕ kăl kơ đei vei lăng mă ‘lơ̆ng, hơdrông đei klơ̆p 1 lăm tơpu chai hơtăng vă vei hơyuih, vei sơđơ̆ng hla mơ mur hơdrih đunh. 1 năr 1 măng ăn sa 4 ‘măng truh 6 ‘măng, hơtăih băl 6 jơ ăn sa 1 ‘măng. Hơdrông tih sơnăm 4-5, sa pran mă lei hơhâu ưh kơ jăng, ƀônh kơ jĭ. Hơdrông tih kăl kơ hơnih mă hơhơi hiôk, veh ver kơ kial mơ̆t păng hơdăh dêh. Veh ver hơyuh tŏ tơplih ưh kơ ê.

Lơ̆m kơplăh rong, hơdrông gô đei 1,2 tơdrong jĭ ƀơm truh pơrang, yŏng jĭ păng roi. Găh tơdrong tơm pơm ăn jĭ, ƀok Trần Hiển Toán roi tơbăt: Jĭ chă ĭch yua đơ̆ng yŏng jĭ pơm ăn, hơdrông ưh kơ lăp hăm đak lơ, sư athei sa hrĕng. Tơdăh pruih lơ đak ‘noh đak hơyô păng ĭch hơdrông đei kơchơ̆t amoniac ‘noh gô pơm đei pơrang, mă loi ‘noh jĭ  lơ̆m pơyan ‘mi, đak lơ ‘noh pơm đei jĭ lơ, lôch lơ. Mă 2 dơ̆ng ‘noh jĭ pơm liơ hnam athei rơhơi hiôk, rơngơp, ‘yâu. Mih ma duch nă mă ưh kơ hơmet rơgoh, ‘yâu, ưh kơ tơplih ĭch ăn kơ sư ‘noh pơm rơgoh ưh kơ ‘lơ̆ng, mưh hơdrông iung đơ̆ng tep ‘noh jĭ hơkâu sư tơlŏng tôch kơ ƀônh đei pơrang. Mă 3 ‘noh roi. Roi âu yua đei đơ̆ng kơdih lơ̆m hơdrông mă ưh kơ sĭ tơ̆ ‘ngoăih mơ̆t ôh. Roi ‘noh sư kơjung ƀiơ̆ păng găm ƀiơ̆, sŏk găm păng pơnăr gô kơjung ƀiơ̆. Mĭnh pôm roi kĕ kăp 600 tŏ hơdrông.

Vă tơtom chă ƀôh păng tang găn pơrang jĭ, mih ma duch nă kăl kơ lăng hnam rong păng sêng hơdrông hơnơ̆ng. Mưh đei ƀôh hơdrông ưh kơ gan sa, nơnăm hiơ̆ hyĭn, ưh kơ kĕ tih, hơnih rong đei ƀâu khach, ƀâu kơnê̆... ‘noh mih ma duch nă kăl kơ hơlen lăng vă lăng băt hơdrông tŏk bŏk tơƀơ̆p tơdrong kiơ păng tơtom đei trong hơmet pơ ‘lơ̆ng trŏ lăp.

Ƀok Trần Hiển Toán pơtho trong hơmet pơ ‘lơ̆ng mưh hơdrông đei jĭ nhen tơ̆ hơla âu: Athei lăng băt hrôih, pơm liơ mă ‘nao đei ƀôh ‘noh bơ̆n pơm hloi, hơmet pơ ‘lơ̆ng hloi ‘noh sơđơ̆ng. Tơdăh đei chă ĭch ‘noh athei hơmet pơgang chă ĭch, jĭ yŏng jĭ ‘noh hơmet pơgang jĭ yŏng jĭ, vă khan yua pơgang ƀrê păng pơgang pơgang pŭk. 2 pơgang âu ‘noh 2 kơchơ̆t pha ra băl, tơdăh ăn sa 1 ‘măng hloi 4 - 5 jơ ‘noh sư gô ưh kơ đei yua. Kơna athei hơtaih năr, tang găn jĭ ‘noh athei năr hơdrol păng năr đơ̆ng rŏng, vă khan ăn 2 năr hloi.

Vă rong hơdrông pơm brai jơnei, bơngai rong kăl kơ vei sơđơ̆ng rơgoh hơnih rong mă ‘yâu, pơm rơgoh tang găn jĭ hơtăih kơ hơnih đei pơgang hơdrông, pơgang pơlôch kơtu. Kăl kơ vei sơđơ̆ng hơyuh tŏ, hơyuih, hơdăh mă lăp hăm tơdrong tih vơ̆ đơ̆ng hơdrông. Hơdai hăm ‘noh, tơdrong kơchăng pơtăm mơmur vă pơm lăp hăm tơmam hiĕm rơgoh, pơtruh ăn hơdrông tih iĕ sa gô tơgŭm hơdrông tih vơ̆ sơđơ̆ng, tơpu hơdrông ‘lơ̆ng. Bơngai rong kŭm kăl kơchăng tơchă anih tĕch ăn tơmam vă hơnhăk ăn đei yua mŭk drăm ăn ŭnh hnam.