Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dêh char Đắk Lắk, đơ̆ng đei bơngai jĭ HIV mă blŭng lơ̆m sơnăm 1993 truh dang ei, dêh char Đắk Lắk đĭ đei 2.192 ‘nu bơngai jĭ HIV, lơ̆m noh đei 1.197 ‘nu bơngai oei arih păng 518 ‘nu bơngai lôch. Dang ei 15/15 apŭng, thĭ xăh, plt păng 179/184 xăh/phường/thĭ trơ̆n đei bơngai jĭ HIV/AIDS. Plt Buôn Ma Thuột jĭ tơring đei kơsô̆ bơngai jĭ HIV lơ hlŏh lơ̆m dêh char, hăm 906 ‘nu bơngai jĭ. Kŭm kiơ̆ CDC mơ̆n, tơ̆ dêh char, bơngai jĭ HIV/AIDS akŏm lơ tơ̆ 2 grŭp bơngai, đei klo kăn/pơyô jĭ HIV păng bơngai et sike. Lơ̆m noh, drŏ nglo jĭ HIV/AIDS đei 70,84%, drŏ kăn đei 29,16%.

Ƀak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh – tơ̆ khoa Tang găn jĭ HIV/AIDS Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk, ăn tơbăt:  “Tơdrong jĭ HIV tơ̆ dêh char oei ƀôh tôch krê. Kiơ̆ kơsô̆ hơlen năng tơ̆ yăn âu ăn ƀôh, tơdrong jĭ HIV tơ̆ dêh char oei roi tŏk lơ̆m khul hưch băl dơdoă drŏ kăn, dơdoă drŏ nglo (MSM). Lơ bơngai jĭ lơ̆m grup 15-49 sơnăm (iŏk đei 98,2%), tôch lơ. Hrei ‘nâu tơdrong kon pơlei đơ̆ng nai truh oei xa, jang xa tơ̆ âu roi lơ, kơna tơdrong khăm hơlen, vei lăng bơngai jĭ HIV đơ̆ng tơring nai truh kŭm tơƀâp lơpơmat tat.”

‘Nhŏng T.B.V (oei tơ̆ apŭng Cư M’gar, dêh char Đắk Lắk) tơpŏh jĭ HIV đĭ hlŏh 15 sơnăm ‘nâu bơih. Đơ̆ng năr băt jĭ, ‘nhŏng V hơnơ̆ng năm khăm, mơ̆ng nơ̆r ƀak si roi tơƀôh hơnơ̆ng. ‘Nhŏng iŏk đei nơ̆r athei hơmet hăm pơgang ARV hrôih. Hloh 15 sơnăm âu ki, hơnơ̆ng rim khei, ‘nhŏng hơnơ̆ng năm khăm tơ̆ khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, set hơlen virus lơ̆m pham păng iŏk pơgang ARV. Gơnơm pơm kiơ̆ trong hơmet jĭ đơ̆ng ƀak si pơtho, jơhngâm pran ‘nhŏng T.B.V oei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, ‘nhŏng iŏk unh om, rơnĕh kon păng bơ̆ jang hmă đĕch. Kăl loi, kon kăn ‘nhŏng ưh đei tơpŏh jĭ HIV đơ̆ng ‘nhŏng.

Ƀlŏk dơ̆ng khei ‘năr ‘nao đei jĭ, ‘nhŏng T.B.V, tơroi: “Ƀôh hơkâu rơmơ̆n, hơkĕ, 1 khei adrin sŏng xa tôm tĕch mă lei jơhngâm oei ưh kơjăng kiơ kơna inh năm tơ̆ hnam pơgang set hơlen pham. Mă hơtuch đei jĭ HIV, ‘mĕh hơlen vă hơđăl inh năm tơ̆ anih hơmet jĭ HIV tơ̆ Nha Trang set hơlen pham dơ̆ng. Mưh băt kơdih kâu đei jĭ HIV, inh hơmet kiơ̆ nơ̆r pơtho đơ̆ng ƀak si, đơ̆ng noh truh dang ei, inh hơnơ̆ng huch pơgang tôm, trŏ jơnăr. Inh chă hơkăn, đei kon hmă ưh đei tơdrong kiơ. Bơ̆n băt hrôih, hơmet tơtom kơna huei kơ tơpŏh tơ̆ bơngai nai, băt đei jĭ kơdih kâu kŭm athei chă trong tang găn vă huei pơm tơpŏh jĭ ăn dôm bơngai lơ̆m unh hnam.”

Vă băt kơdih kâu đei jĭ HIV dăh mă ưh, 1 trong pơm ‘nŏh jĭ athei set hơlen jĭ HIV tơ̆ dôm hnam pơgang đei lơ bơngai lui. Găh noh dơ̆ng, tơdăh hơmơt kơdih kâu đei jĭ dăh mă ‘mĕh vei lăng kơdih kâu kŭm nhen dôm bơngai jŭm dăr, tơdrong set hơlen jĭ HIV ‘nŏh jĭ tơdrong tôch kăl. Băt hơdăh tơdrong ‘nŏh kơna mưh đei bơngai lơ̆m hnam jĭ HIV, mŏ N.B.L (oei tơ̆ phường Tân Lập, plt Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk) hlôi năm tơ̆ Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS (CDC Đắk Lắk) vă mơ̆ng nơ̆r roi tơƀôh păng set hơlen pham.

Mŏ N.B.L, tơroi: “Mưh kơtơ̆ng bơngai lơ̆m hnam đei jĭ HIV, inh tôch pơngơ̆t, tôch hli. Mă đơ̆ng ưh gan oei xa hơdai mă lei vă ‘lơ̆ng ăn kơdih kâu, inh oei năm set hơlen năng pham ‘mơ̆i. Adrol kơ truh tơ̆ âu, inh hơnơ̆ng tơtăm, tơchĕng tôch lơ, tơdăh đei jĭ HIV lei inh kơbăt pơm thoi yơ hloi bơih. Mă lei mưh đei ƀak si roi tơƀôh, inh ƀôh set hơlen, băt jĭ hrôih ‘nŏh jĭ tơdrong tôch kăl, mưh hơmet hrôih roi ‘lơ̆ng yoa jĭ HIV hrei ‘nâu đĭ đei pơgang tang găn virus bơih, lăp kăl huch pơgang mă tôm, trŏ jơ ‘nŏh bơngai jĭ oei arih xa, bơ̆ jang thoi hmă đĕch.”

Mă đơ̆ng set hơlen jĭ HIV hrôih hơnhăk ba lơ tơdrong đei yoa, mă lei kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆, hrei ‘nâu, kơsô̆ bơngai năm set hơlen jĭ HIV tơ̆ dêh char Đắk Lắk oei tŏ sĕt đĕch, lăp dang 4,9% đĕch. Lơ bơngai năm set hơlen jĭ HIV ‘nŏh jĭ dôm bơngai lơ̆m grŭp ƀônh tơpŏh jĭ nhen bơngai et sike, hưch băl dơdoă drŏ kăn, dơdoă drŏ nglo păng bơngai jĭ lao, bơngai tơpŏh dôm tơdrong jĭ đơ̆ng ngôi băl, đơ̆ng răih hơmet jĭ, drŏ kăn oei hơnăp, kon hơ ‘lơ̆p bơngai jĭ HIV… Yoa kiơ mă bơngai năm set hơlen jĭ HIV hrôih oei tŏ sĕt ‘nŏh yoa kon pơlei tam mă ƀôh tơdrong kăl đơ̆ng set hơlen jĭ HIV hrôih, tam mă kơchăng, hơmet ming jơhngâm đon vă năm set hơlen jĭ HIV. Lơ bơngai oei ơm, hrơ mơlou, hli kơ đe jăm joă kơna ưh đei năm set hơlen jĭ.

HIV jĭ 1 kơloăi virus pơm tơjur kơsư̆k tơjră tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu jăn bơngai, virus HIV mât phă lơ̆m hơkâu jăn, pơm ăn hơkâu jăn ưh kĕ tơjră plơ̆ dôm tơdrong pơm tơlĕch jĭ jăn, jing lôch răm. Kơlih thoi noh, tơdrong roi tơƀôh, set hơlen jĭ HIV hrôih ‘nŏh jĭ tơdrong tôch gĭt kăl. Yoa thoi noh, dôm anih jang kơpal hơnơ̆ng hơtŏk tơdrong tơroi tơbăt găh tơdrong kăl đơ̆ng năm khăm hơlen jơhngâm pran kiơ̆ khei, mă loi jĭ tơdrong đei yoa đơ̆ng set hơlen jĭ HIV hrôih. Kiơ̆ ƀak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh, tơdrong set hơlen jĭ HIV hrôih tôch đei yoa, ‘nŏh jĭ băt hrôih păng hơmet jĭ hrôih, đơ̆ng noh tang găn ưh ăn jĭ tơpŏh tơ̆ bơngai nai păng tơgŭm pơm tơjur ƀiơ̆ jên hơmet ăn bơngai jĭ.

HIV/AIDS jĭ tơdrong jĭ tơpoh krê mơt ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh jơhngơ̆m pran, hơkâu jăn bơngai jĭ. Jĭ tŏk bŏk đei ƀôh tơ̆ hơioh lơ hăm kơsô̆ bơngai jĭ hơnơ̆ng kơ tŏk, mă loi ‘noh jĭ lơ̆m grŭp bơngai ngôi băl tơdoă drŏ nglo, tơdoă drŏ kăn. Vă tơgŭm kon pơlei hlôh hơdăh hloh găh HIV/AIDS, grŭp chih kơtơ̆ng ang hlôi đei jơ pơma dơnuh dơ̆ng hăm ƀai si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh – Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk.

-Apĭnh ƀak si roi tơbăt trong tơpoh tơm đơ̆ng jĭ HIV ‘noh kiơ păng dôm tơdrong đei ƀôh mưh đei jĭ?

-Ƀak si Sinh: HIV jĭ 1 kơloăi yŏng jĭ phă mơ̆t lơ̆m tơdrong pran đơ̆ng bơngai jĭ. Mưh mơ̆t lơ̆m hơkâu, yŏng jĭ âu phă dôm pham lympho T  (jĭ 1 kơ loăi pham tôch kơ gĭt kăl lơ̆m tơdrong pran) pơm ăn hơkâu bơngai jĭ tơ jur tơdrong pran păng ƀônh kơ đei dôm tơdrong jĭ pơchŭng nhen dôm tơdrong jĭ trong klak pơm ăn sŏng sa ưh kơ lŭ, lap rơmơ̆n, phă tơsoh pơm ăn hơkâu roi ưh kơ jăng hơnhăk truh dôm tơdrong jĭ dêh hloh păng jing jĭ AIDS.

Trong tơpoh tơm đơ̆ng jĭ HIV ‘noh trong pham (chuên pham, dôm tơmam đơ̆ng pham nhen joă jrŭm ƀet, ƀet si ke, yua hơdai jrŭm ƀet, chuên pham ưh kơ băt hơdăh đơ̆ng yơ); Tơpoh kiơ̆ trong ngôi băl păng tơpoh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon.

HIV đei 3 jăl: Mă mônh ‘noh jăl dei dei: Mưh jĭ HIV, jăl dei dei tơ̆ giĕng mă blŭng truh giĕng mă 12. Kơplăh dâu bơngai jĭ ưh kơ đei jĭ kiơ. Jăl 2 ‘noh jăl ưh kơ băt: tơ̆ jăl ‘nâu bơngai jĭ kŭm ưh kơ đei ƀôh kiơ, khei ‘năr đơ̆ng jăl ‘nâu pơdui đunh đơ̆ng 8-10 sơnăm. Jăl 3 ‘noh jăl AIDS: ‘Nâu jĭ jăl bơngai jĭ đei ƀôh đĭ đăng dôm tơdrong jĭ kơnăl nhen jĭ pơchŭng đei tơ̆ ƀơ̆r rơka, lao, jĭ ‘ngok, jĭ hơkar...

- Apĭnh ƀak si roi tơbăt dôm bơngai hơyơ kăl kơ năm pơm hơlen lăng HIV hrôih?

-Ƀak si Sinh: Dôm bơngai kăl kơ năm pơm hơlen lăng HIV hrôih ‘noh jĭ dôm bơngai đei pơm hơmơt lơ nhen ngôi băl tơdoă drŏ nglo, tơdoă drŏ kăn dăh mă ngôi băl hăm drŏ kăn tĕch hơkâu, bơngai yua hơdai jrŭm ƀet... ‘noh jĭ dôm bơngai đei hơmơt lơ kăl kơ năm pơm hơlen lăng hrôih. Dôm bơngai đei dôm tơdrong jĭ klơm B, jĭ klơm C dăh mă dôm bơngai đei jĭ lao tơsoh, drŏ kăn oei hơnăp. Đĭ đăng dôm bơngai kơpal kăl kơ năm hơlen lăng vă kơ băt tơdrong jĭ HIV vă hơmet roi hrôih roi ‘lơ̆ng.

-Mưh hơlen lăng păng đei băt jĭ HIV, bơng ai jĭ gô đei pơtho tơƀôh păng hơmet thoi hă ƀak si?

- Ƀak si Sinh: Mưh hơlen lăng đei băt kơ jĭ HIV, bơngai jĭ gô đei ƀak si pơtho tơƀôh. Tơdrong pơtho tơƀôh tôch kơ gĭt kăl, mưh đei băt kơnăl kơ jĭ, bơngai jĭ vă đĭ đăng bu bu kŭm đei ưh kơ hiôk, đei stress tôch kơ trăp trĭn. Ƀơ̆t dâu, tơdrong pơtho tơƀôh tôch kơ gĭt kăl. Bơngai jĭ gô đei pơtho tơƀôh găh tơdrong đei jĭ HIV đơ̆ng kơdih păng gô đei pơtho hơdăh tơdrong ƀơm jĭ đơ̆ng kơdih ăn kơ hơkăn, klo dăh mă pơyô, buăl ƀet hăm kơdih dăh mă kon hơ ‘lơ̆p. Đơ̆ng rŏng ‘noh, ƀak si gô pơtho bơngai jĭ hơmet. Mưh hơmet, bơngai jĭ gô đei pơtho tơƀôh dôm tơdrong kăl mưh huch pơgang yua kơ hơmet HIV jĭ hơmet đĭ chăl hơrih, bơngai jĭ athei rơih iŏk pơgang mă lăp, hiôk hloh ăn kơ bơngai jĭ vă bơngai jĭ hoei kơ hiơt huch pơgang. Mưh huch pơgang hơmet HIV, bơngai jĭ athei huch pơgang ƀlep jơ, ƀlep kơ liêu, ƀlep khei ‘năr hơnơ̆ng prăt chăl hơrih.

-Mưh hơmet jĭ HIV, bơngai jĭ kăl kơ băt truh dôm tơdrong kiơ, hă ƀak si?

-Ƀak si Sinh: Tơdrong hơmet jĭ HIV tôch kơ gĭt kăl yua kơ tơdăh bơngai jĭ ưh kơ huch pơgang ƀlep jơ, ƀlep kơ liêu, bơngai jĭ hŭt pơgang ‘noh bơngai gô đei lơn pơgang tôch kơ lơ. Yua thoi noh, mưh ƀak si pơtho tơƀôh, bơngai jĭ kăl kơ năm khăm ƀlep nơ̆r pơkă vă đei iŏk pơgang huch ƀlep tôm kơ liêu. Mă 2 bơngai jĭ athei pơm hơlen lăng pham hơnơ̆ng vă lăng bơngai jĭ hăm đei hư plei lĕn ưh yua kơ pơgang hơmet HIV pơm ăn hư plei lĕn tôch kơ dêh, yua thoi noh bơngai jĭ kăl kơ lăng truh tơdrong ‘nâu, hơdai hăm pơm hơlen lăng kơsô̆ yŏng jĭ 1 sơnăm 1 ‘măng vă hơlen lăng iŏk yua hơmet, lăng bơngai jĭ hăm đei lơn pơgang ưh. Hơdai hăm ‘noh, bơngai jĭ kăl kơ sŏng sa mă tôm, huch pơgang ƀlep kơ liêu, ƀlep jơ năr hơgăt.

Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!