Hơkar dreng tơ̆ nge ‘nao rơnĕh ‘nŏh jĭ tơdrong hơkar (ƀât lăp dreng ƀât muh măt mă ưh ‘nŏh jơ̆p hơkâu hloi), lơ̆m klong măt nge đei kơmâu dreng ‘năi. Tơdrong tơm ‘nŏh yoa đei lơ kơchơ̆t bilirubin – mĭnh kơchơ̆t đei mưh pham hồng cầu pơchăh. Tơ̆ nge ‘nao rơnĕh, tơdrong arih đơ̆ng pham hồng cầu kơđĕh ƀiơ̆ kơ bơngai ‘lŏ, mưh hồng cầu pơchăh sư pơm ăn hơkar jing dreng, kơchơ̆t ‘nâu gô pơm tơlĕch ich păng đak hơyô nge.

Hơkar dreng tơ̆ nge ‘nao rơnĕh gơ̆h năng ƀôh hăm măt mưh chă năng tơ̆ hơkâu nge. Mă lei tơdăh ưh đei hơlen, đei mĕ ƀă ưh băt kon kơdih đei jĭ dreng tơ̆ hơkar klĕp truh năm ba nge khăm tơ̆ ƀak si. Nhen thoi mŏ H’Hoai Niê (29 sơnăm) tơ̆ thĭ xăh Buôn Hồ, dêh char Đắk Lắk ‘nŏh jĭ 1 pơtih gia. Mŏ H’Hoai rơnĕh kon kiơ̆ trong răih iŏk nge tơ̆ hnam pơgang dêh char. Mŏ truh tơ̆ khoa rơnĕh kon, Hnam pơgang đa khoa Thiện Hạnh păng rơnĕh đei 1 ‘nu nge drŏ kăn. Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh yoa hăt pơngơ̆t kơ bơngai mĕ, unh hnam ưh đei năng hơlen tơ̆ hơkar nge, klĕp truh ƀak si năm khăm hơlen năng ‘nŏh ‘nao ƀôh nge jĭ hơkar dreng păng athei hơmet kiơ̆ trong tơ̆k pơchrang hăm unh điên. Mŏ H’Hoa Niê, nă nge ăn tơbăt, mĕ hăm nă năng ƀôh hơkar nge nhen vă dơ dreng mơ̆n mă lei ưh băt ‘nâu jĭ tơdrong jĭ.

Bơngai nai dơ̆ng ‘nŏh jĭ mŏ Đàm Thị Sinh (33 sơnăm) tơ̆ apŭng Krông Nô, dêh char Đắk Nông. ‘Nâu jĭ ‘măng rơnĕh kon mă 3 mă lei mŏ Sinh ưh kơbăt truh tơdrong jĭ hơkar dreng tơ̆ nge. Mưh nge đei đe ƀak si khăm păng akhan jĭ hơkar dreng ‘nŏh mŏ tôch pơngơ̆t. Mă lei đơ̆ng rŏng iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh, hơmet kiơ̆ trong tơ̆k pơchrang hăm unh điên, hơkar nge roi ưh pă đei dreng.

Mŏ Đàm Thị Sinh tơroi: “Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh 2 năr, ƀak si năm khăm păng ƀôh nge đei hơkar dreng kơna ăn mât ƀĭch tơ̆ Lăm vei lăng gĭt kăl vă tơ̆k pơchrang hăm unh điên. Ƀât dŏh inh tôch pơngơ̆t, hơmơt kon inh jĭ ăl. Mă lei ƀak si akhan nge da ƀiơ̆ bơih păng akhan năr ‘nâu gơ̆h lĕch brŏk đơ̆ng hnam pơgang.”

Jĭ hơkar dreng đei 2 kơloăi, ‘nŏh jĭ hơkar dreng yoa tơplih lơ̆m hơkâu jăn, oei năng ‘nŏh jĭ lăp ai păng hơkar dreng yoa tơdrong jĭ, đei năng ‘nŏh jĭ dêh. Hơkar dreng dêh đei ƀôh dôm tơdrong thoi âu nhen: hơkar dreng hrôih lơ̆m dang 1-2 năr blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh; hơkar dreng lanh xă hrĕnh, đơ̆ng măt truh tơ̆ blu, jâng, tơpang jơ̆ng; đei hloi tơdrong nge tep blêk, ưh ‘mĕh mŏm, ƀât lăp đe nge gơ̆, tơtoch hơkâu.

Pơma truh tơdrong krê hơmơt đơ̆ng jĭ hơkar dreng dêh, ƀak si Trần Thị Mỹ Giêng, Kơdră vei lăng khoa Nhi, Hnam pơgang Đa khoa Thiện Hạnh ăn tơbăt: “Hăm hơkar dreng yoa tơplih hơkâu jăn, nhen ưh kơ kăl hơmet kiơ, ƀak si lăp roi tơƀôh trong tơmŏm ăn nge mă ‘lơ̆ng, nge ich hơyô ‘lơ̆ng noh huei. Oei hăm jĭ hơkar dreng dêh ‘nŏh athei hơmet ‘mơ̆i, trong hơmet mă lơ ‘nŏh tơ̆k pơchrang hăm unh điên mă ưh ‘nŏh tơplih pham hăm nge jĭ ăl. Tơdăh jĭ hơkar dreng dêh mă ưh đei hơmet ‘nŏh tôch hơmơt. Bơ̆n băt jĭ hơkar dreng yoa kơchơ̆t bilirubin lơ̆m pham tŏk, mưh tŏk hlŏh kơsư̆k kĕ tơlĕch hŭt tơ̆ ‘ngoăih đơ̆ng hơkâu nge ‘nŏh sư tŏk tơ̆ ‘ngok, pơm pơrăm truh tê̆ ƀao ‘ngok, đe oei krao ‘nŏh jĭ hơkar dreng pơm tơlĕch jĭ ‘ngok truh ning mônh kơnh.”

Tơ̆ Hnam pơgang đa khoa Thiện Hạnh, kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆, đei dang 75-80% nge rơnĕh tôm khei đei jĭ hơkar dreng, kơsô̆ âu roi lơ ƀiơ̆ hăm nge rơnĕh ưh tôm khei. Lơ̆m noh, jĭ hơkar dreng dêh, athei hơmet đei dang 20-30%. Mưh đei hơlen năng, chă ƀôh tơtom ‘nŏh tơdrong hơmet roi đei yoa ‘lơ̆ng, nge gơ̆h lĕch brŏk đơ̆ng hnam pơgang đơ̆ng rŏng 2-3 năr hơmet.

Hơkar dreng ‘noh tơdrong jĭ đa đei tơ̆ nge ‘nao rơneh, mă lei lơ ŭnh hnam tam mă hlôh băt hơdăh tơdrong krê hơmơt đơ̆ng tơdrong jĭ ‘nâu. Vă đei dơ̆ng tơdrong hlôh vao vei lăng nge ‘nao rơneh hơkar dreng, pơm dă ƀiơ̆ dôm tơdrong glăi mă đe mĕ ƀă tŏk bŏk đei ƀôh mưh hơmet hơkar drĕng ăn kơ nge ‘nao rơneh, grŭp chih kơtơ̆ng ang hlôi đei jơ pơma dơnuh dơ̆ng hăm ƀak si Trần Thị Mỹ Giêng, Kơdră khoa hơmet hơioh jĭ, Hnam pơgang Đa khoa Thiện Hạnh.

-Ƀak si ăi! Nge ‘nao rơneh đei jĭ hơkar dreng đa đei tơ̆ năr mă dôm đơ̆ng rŏng kơ rơneh? Ƀôh hơdăh jĭ ‘noh thoi yơ?

- Ƀak si Trần Thị Mỹ Giêng: Hơkar dreng ‘noh tơdrong jĭ đa đei tơ̆ nge ‘nao rơneh. Đei truh 3/4 nge rơneh tôm khei đei hơkar dreng. Hơkar dreng hmă đa đei ƀôh đơ̆ng năr mă 3,4 đơ̆ng rŏng rơneh, hăm nge tôm khei, hăm nge rơneh ưh kơ tôm khei ‘noh gô đei ƀôh hrôih hloh. Găh đei ƀôh blŭng a nge đei dreng tơ̆ tơƀŏk, ‘nâu jĭ đei ƀôh hơdăh hloh, kŭm jing dă ƀiơ̆ hloh. Đơ̆ng rŏng ‘noh hơkar dreng gô tŏk roi dêh, jur tơ̆ kơ tơh, klŏk, blu, kơ kŏng jơ̆ng păng tơpang jơ̆ng.

Hơkar dreng đei 2 kơloăi: Hơkar dreng hmă, dăh mă oei krao hơkar dreng lăp ai păng hơkar dreng đei jĭ, oei krao ‘noh hơkar dreng ăl. Găh trong lăng vă kơbăt, hăm hơkar dreng đei jĭ, sư đei 2,3 tơdrong băt kơ năl nhen ‘nao tơroi tơ̆ kơpal, ‘noh jĭ đei ƀôh đơ̆ng năr mă 3, 4 đơ̆ng rŏng kơ rơneh; mă 2 ‘noh jĭ tơdrong hơkar dreng păh ai lăp tơ̆ tơƀŏk, kơtơh păng kơpal klŏk. ‘Ngoăih hơkar dreng, ‘nge ưh kơ đei ƀôh pha nai nhen lap, ưh kơ mŏm, yuh, ưh kơ măh pham, klơm, kơ̆ng tih. Ƀlă kơ ‘noh dơ̆ng hơkar dreng ưh kơ đei tŏk hrĕnh đơ̆ng dôm năr hơdrol hăm năr đơ̆ng rŏng, pơtih gia năr hơdrol lăp tơ̆ tơƀŏk mă lei năr đơ̆ng rŏng đĭ jur tơ̆ jơ̆ng, thoi noh ưh pă krao hơkar dreng hmă dơ̆ng bơih. Tơplơ̆ dơ̆ng, hơkar dreng mă đei dơ̆ng dôm tơdrong đei ƀôh hơ yơ nai ‘ngoăih kơ dôm tơdrong kiơ ‘nao tơroi kơpal ‘noh hơkar dreng ăl, hơkar dreng đei jĭ, pơtih gia hơkar dreng hrôih lơ̆m dang 1-2 năr blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơneh; hơkar dreng lanh hrĕnh, đơ̆ng tơƀŏk truh tơ̆ blu, kơ kŏng jơ̆ng, tơpang jơ̆ng; hơkar dreng đei hloi tep ưh kơ hơdơ̆r, ưh kơ mŏm dăh mă 1,2 ‘nu nge đei ƀôh gơ̆ hơkâu ‘noh jĭ hơ kar dreng đĭ đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ ‘ngok.

-Hơkar dreng hmă đei ƀôh đơ̆ng rŏng kơ nge ƀrŏk đơ̆ng hnam pơgang, hăm dôm bơngai rơneh hmă, lei lai yơ kăl kơ ba nge năm khăm?

-Ƀak si Trần Thị Mỹ Giêng: Hmă hmă, hơkar dreng gô đei klăih kơdih dang 2 giĕng hăm hơ nge  rơneh tôm khei, nge rơneh ưh kơ tôm khei ‘noh đơ̆ng rŏng dang 3 giĕng. Tơdăh đơ̆ng rŏng 3 giĕng mă ưh kơ đĭ hơkar dreng ‘noh krao ‘noh jĭ hơkar dreng pơdui đunh păng athei ba nge năm khăm. Dăh mă đei bơngai ƀơ̆t ƀrŏk đơ̆ng hnam pơgang ƀôh hơkar dreng tơ̆ nge lăp ai, lăp tơ̆ tơƀŏk mă lei đơ̆ng rŏng kơ brŏk tơ̆ hnam ‘noh  hơkar dreng lanh hrĕnh, jur tơ̆ klŏk, truh tơ̆ kơ kŏng jơ̆ng, tơpang jơ̆ng ‘noh kŭm athei năm khăm dăh mă hơkar dreng đei hloi dôm nhen mŏm tŏ sĕt, ưh kơ mŏm, lĕk dăh mă đei ƀôh dôm tơdrong pha mă ŭnh hnam ƀôh ưh kơ sơđơ̆ng jơhngơ̆m ‘noh athei năm khăm dơ̆ng.

-Mĭnh ƀar ‘nu mĕ ƀă nge đei trong hơmet jĭ hơkar dreng kiơ̆ đon tơchĕng kơdih. Lơ̆m noh, đei ƀôh hloh ‘noh jĭ sơ̆k tơ̆ tŏ. Ƀak si hơlen lăng thoi yơ găh trong hơmet ‘nâu?

-Ƀak si Trần Thị Mỹ Giêng: Vă đĭ đăng đe mĕ ƀă nge akhan hơkar dreng ‘noh tơdrong đa tơƀơ̆p tơ̆ nge păng păh lăp ngăl, ưh kơ kăl hơmet. Dôm bơngai ƀak si pơtho tơƀôh kăl kơ pơchrang ŭnh kơ đeng hơmet đe sư kŭm akhan ưh kơ kăl, jĭ gô klăih kơdih dăh mă lăp kăl sơ̆k tơ̆ tŏ, huch bơ̆n pơgang kră sơ̆ ‘noh gô klăih đĭ. Păng ‘nâu jĭ dôm đon tơchĕng glăi, klĕp truh dang ei lơ bơngai oei chĕp vei. Găh tơdrong glăi mă mônh, sơ̆k tơ tŏ vă đĭ hơkar dreng, ‘nâu jĭ đon tơchĕng tôch kơ so, sơ̆k tơ̆ tŏ ưh kơ đĭ hơkar dreng, yua kơ hơdăh lơ̆m ŭnh kơ đeng pơchrang hơmet hơkar dreng ‘noh hơdăh jơk đei hơyuh trŏ lăp, oei lơ̆m hơdăh măt ‘năr ‘noh đei lơ kơloăi hơdăh, lơ hơyuh, lơ̆m noh oei đei tia cực tím, tia UV gô pơm ưh kơ ‘lơ̆ng ăn hơkar, ung thư hơkar păng dang ei khoa hŏk kŭm hlôi tơƀôh hơdăh akhan sơ̆k tơ̆ tŏ ưh kơ tơ jur hơkar dreng.

Tơdrong glăi mă 2 ‘noh jĭ 1,2 ‘nu bơngai chă răt kơ dih ŭnh kơ đeng pơchrang hơmet ăn kơ nge tơ̆ hnam mă ưh kơ kăl năm tơ̆ hnam pơgang. Hrei ‘nâu tơ̆ anih tĕch mơdro kŭm đei tĕch lơ, ƀơ̆t lăp gơh răt lơ̆m mạng. Ŭnh kơ đeng lơ̆m hnam pơgang vă pơchrang nhen ƀak si ‘nao tơroi ‘noh athei đei hơyuh mă lăp, jô̆ hloi kơloăi ŭnh kơ đeng, pơchrang hơtăih kŭm athei mă lăp, mưh pơchrang kăl athei gom măt păng tăh ƀim ăn kơ nge vă hoei kơ pơm ưh kơ ‘lơ̆ng ăn măt kŭm nhen hơnih yă ‘noh nge. Mưh pơchrang kŭm kăl kơ lăng hơlen yua kơ 1,2 ‘nge gô đei găm hơkar, hiong đak, chă ĭch đak, ‘noh jĭ đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng tơdrong pơchrang ŭnh kơ đeng, kăl athei răp hơlen.

Tơdrong glăi mă 3 ‘noh jĭ bơngai lơ̆m ŭnh hnam tơchĕng akhan sŏng sa đơ̆ng bơngai mĕ gô pơm ăn hơkar kon dreng, pơtih gia đơ̆ng rŏng kơ rơneh mĕ đa sa kơmưt, sa tơmam sa đei kơmâu dreng păng mưh nge đei hơkar dreng ‘noh đe sư akhan ‘noh jĭ yua đơ̆ng mĕ nge sŏng sa. Tơdrong ‘noh ưh kơ ƀlep ôh. Ƀak si ling lang pơtho tơtă kơ đe mĕ sŏng sa tôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng păng hơkar dreng tơ̆ nge ‘nao rơneh đei tơdrong tơm pơm ăn ‘noh jĭ pham đei pơchah nhen tơ̆ kơpal hlôi tơroi tơblang mă ưh kơ sĭ yua đơ̆ng tơmam sa đơ̆ng mĕ.

-Dang ei đei dôm trong hơmet hơkar dreng ăn kơ nge thoi yơ. Đei yua lơ liơ? Păng jĭ hơkar dreng hăm gơh tang găn ưh hă ƀak si?

-Ƀak si Trần Thị Mỹ Giêng: Hrei ‘nâu đei 2 trong hơmet hơkar dreng đei jĭ đei anih jang pơgang đa hơmet, mă mônh ‘noh pơchrang ŭnh kơ đeng, mă 2 ‘noh tơplih pham.

Tơroi găh trong hơmet tơplih pham, mưh kơsô̆ hơkar dreng lơ̆m pham tŏk lơ dêh hnang mă tơdrong pơchrang ŭnh kơ đeng ưh kơ pơm tơ jur tơtom ‘noh athei tơplih pham. Vă khan bơ̆n ƀet tơmơ̆t hloi tŏ sĕt pham, tơlĕch tŏ set hloi pham tơ̆ ‘ngoăih hăm tơdrong tơm pơm liơ vă tơ jur kơchơ̆t dreng hơkar lơ̆m pham 1 trong hrĕnh hloh. Tơpă yan âu ‘noh bơngai âu hui đei tơƀơ̆p, lăp tơmơ̆t yua ăn kơ dôm nge hơkar dreng tôch kơ dêh lơ̆m dôm jơ blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơneh dăh mă hơkar dreng pơtơm đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ ‘ngok. Tơdăh bơ̆n  băt hrôih hloi đơ̆ng dôm năr blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơneh, răp hơlen rim năr ‘noh vă đĭ đăng ưh kơ tơƀơ̆p tơdrong jĭ dêh ‘nâu.

Trong hơmet mă 2 ‘noh pơchrang ŭnh kơ đeng hơkar dreng. Dang ei đei ŭnh kơ đeng 1 păh, ŭnh kơ đeng 2 păh mơ̆ng kiơ̆ tơdrong jĭ đơ̆ng nge. Pơchrang ŭnh kơ đeng ‘noh yua hơdăh kơmâu jơk, hăm hơyuh mă lăp, hơtăih kơ hơkâu nge đơ̆ng 30-40cm. Mưh pơchrang ŭnh kơ đeng athei chô̆ măt păng tăh ƀim vă vei lăng măt păng yă ‘noh nge. Mă loi ‘noh jĭ mưh pơchrang ŭnh kơ đeng athei hơdrin ăn nge mŏm, vă nge tơlĕch kơchơ̆t dreng hơkar tơ̆ ĭch, đak hơyô, yua thoi noh nge hơyơ mă mŏm đak toh tŏ sĕt ‘noh jĭ gô pơdui đunh ƀiơ̆ tŏ sĕt. Lơ̆m 2 trong hơmet hơkar dreng ‘noh pơchrang ŭnh kơ đeng trong hơmet ƀônh ƀŏ păng sơđơ̆ng hloh, re jên mă lei đei yua hrĕnh, đơ̆ng rŏng dang hloh 10 jơ pơchrang ŭnh kơđeng ‘noh kơchơ̆t dreng hơkar đei tơlĕch ‘lơ̆ng bơih.

Bơ̆n lăp tang găn hơdrol hơkar dreng tơ̆ bơngai krê hơmơt lơ, ‘noh jĭ dôm nge rơneh ưh kơ tôm khei. Yua kơ vă đĭ đăng nge rơneh ưh kơ tôm khei tă kơ đei hơkar dreng ngăl, yua thoi noh ƀak si đa athei pơchrang ŭnh kơ đeng hrôih ăn kơ dôm nge rơneh ưh kơ tôm khei, pơtơm blŭng đơ̆ng năr mă 2 đơ̆ng rŏng kơ rơneh.

Tơdrong tang găn hơdrol hơkar dreng ‘noh găh lơ hơlen lăng, băt hrôih păng hơmet tơtom. Yua kơ ‘nâu jĭ tơdrong jĭ gơh hơmet kơna tang găn hơdrol đơ̆ng oei lơ̆m klak ‘noh ưh kơ kăl.

Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hlôi roi tơbăt dôm tơdrong đei yua ‘lơ̆ng ăn jơhngơ̆m pran âu hơ!