Lơ̆m dôm năr hơtuch kơ pơyan phang tơ̆ Tây Nguyên, pơmai Phạm Thu Nga oei tơ̆ thĭ trâ̆n Măng Đen, apŭng Kon Plông hăt hot ‘nŭng ‘nhot plei ‘long đơ̆ng pơgar, vă pơtruh ăn tơmoi răt tơ̆ Hà Nội, Đà Nẵng păng pơlei tơm Hồ Chí Minh. Pơmai Nga ăn tơbăt, tơ̆ tơring teh oei rơngơp sơđơ̆ng, plei ‘long tơ̆ tơring tơngiĕt Măng Đen ‘noh ‘lơ̆ng kăp gĭt hloh, đei tơmoi lăp hloh.

Hơpơi kơ minh pơgar jang să dôm jĭt hectar, tơguăt hăm choh pơtăm – jang tơmang pơhiơ̆ tơ̆ tơring teh giơ̆ng ‘lơ̆ng âu adoi oei tam mă jang đei. Tơhlăk mă tơm hloh noh gah trong nơnăm tơnap tap, jên chơ tơmam drăm kăp lơ jên: “Jên kươk tôch kăp, pơtih nhen minh kơthŭng tơmam iơ iĕ âu, mưh tơ̆ tơring nai noh lăp 30.000 hlj mă lei tơ̆ âu truh kơ 100.000 hlj hloi. Tơ̆ âu ưh hơdrô̆ hơtŏk choh jang xa mă hơtŏk hloi gah tơmang pơhiơ̆ dơ̆ng, tơguăt hăm lơ tơdrong, noh mă blŭng trong nơnăm athei ƀônh hiôk noh pơtơm hơtŏk tơ-iung pơih trong ăn tĕch pơdro hiôk hloh. Hơpơi ‘meh Jơnŭm pơgơ̆r teh đak gơh tơgŭm vă trong nơnăm gơh hiôk hian hloh”.

Măng Đen hlôi đei Jơnŭm pơgơ̆r teh đak pơkă jing minh lơ̆m dôm tơring dơnơm hơtŏk tơmang pơhiơ̆ kơ jơ̆p teh đak, anih truh đei pơkăp hơnăn đe ư ang tơ̆ tơring Tây Nguyên. Vă jang đei jơnei pơkă âu, kăl đei trong pơklaih gah tơhlăk tơhlĭn trong nơnăm. Hrei âu, tơmoi truh tơmang đơ̆ng dôm pơlei tơm tih nhen Hồ Chí Minh, Hà Nội… năm truh Măng Đen mă tenh noh adoi đĭ tong hơnê̆ năr ƀơ̆t hao gre păr truh cham gre păr Pleiku, dêh char Gia Lai, đang kơ noh pơtoi hao gre teh hloh 100km dơ̆ng. Oei đơ̆ng tơring Tŏk bŏk năm truh Măng Đen adoi hiong lơ jơ kơlih trong nơnăm tơhlăk tơhlĭn. Ƀok Đặng Quang Hà, Kơdră Anih jang vei lăng kon pơlei apŭng Kon Plong, dêh char Kon Tum akhan: “Anih tơhlăk tih hloh vă hơtŏk jang tơmang pơhiơ̆ Măng Đen noh gah trong nơnăm tơroh hăm tơring. Hrei âu, trong nơnăm đơ̆ng dôm dêh char tơter đak dơsĭ Tŏk bŏk, dôm dêh char gah Tu păng Pơbah truh hăm Măng Đen oei lơ tơnap tap”.

Đơ̆ng pơlei tơm tơmang pơhiơ̆ Đà Lạt (Lâm Đồng) năm truh pơlei tơm Buôn Ma Thuột (Đăk Lăk) adoi hiong tong hơnê̆ năr kơlih trong nơnăm kông krang hang nak hư răm. Đơ̆ng Đà Lạt năm truh pơlei tơm Nha Trang mă hơtaih hloh 130km mă lei adoi hiong 3-4 jơ pơtơm truh. Đơ̆ng Đà Lạt năm tơ̆ pơlei tơm Hồ Chí Minh găn Jăl trong 20 dang ei noh adoi hiong truh 6-8 jơ. Ƀok Đặng Quang Tứ, Kơdră Anih jang vei lăng Kon pơlei pơlei tơm Đà Lạt, dêh char Lâm Đồng sơkơ̆t hơdah: “Đà Lạt jĭ pơlei tơm tơmang pơhiơ̆ mă đe ư̆ ang păng Đà Lạt đei tơdrong pran gah kŏng ngĭp hơgei, mă lei jăl trong tơ̆ âu tôch tơnap tap. Tơdrong tơroh đơ̆ng pơlei tơm Đà Lạt hăm dôm dêh char Tây Nguyên, hăm dôm dêh char Tây Nam Bộ păng hăm dôm dêh char Tŏk bŏk dang ei mă tơm noh năm kiơ̆ trong teh, mă lei oei hrat tôch dêh”.

Trong nơnăm tơnap tap jĭ minh lơ̆m dôm tơdrong pơm ăn tơring Tây Nguyên ưh kơ mah dôm hnam kơmăi tih pran. Ƀok Nguyễn Hữu Quế, Phŏ Kơdră Anih jang vei lăng kon pơlei dêh char Gia Lai ăn tơbăt, tơmam choh pơtăm đei mă tơm noh tĕch hơpuăl noh kơjă tĕch ưh đei pơyua dôm yơ ôh ăn kon pơlei păng tơmơ̆t lơ̆m jên mong kơ tơring tŏ sĕt đĕch: “Kơlih tơhlăk tơhlĭn gah tơring teh, trong nơnăm tôch adar, dôm tơmam choh pơtăm kơ dêh char Gia Lai đei dôm anih jang mŭk drăm răt iŏk hơpuăl đơ̆ng rŏng kơ noh ‘nhăk pơtruh tơ̆ dôm anih pơm tơlĕch tơjê̆ dôm anih jang kŏng ngĭp, tơjê̆ dơnŏk duk. Kơyuơ noh kơjă kơ dôm tơmam choh pơtăm ưh đei kăp kơ jên”.

Tơring Tây Nguyên ưh đei dơnŏk duk, ưh đei trong gre treng. Jơ̆p tơring hơdrô̆ đei 3 cham gre păr noh Buôn Ma Thuột, Liên Khương păng Pleiku. ‘Meh vă hơtŏk tơ-iung, dôm dêh char hơdrô̆ gơnơm lơ̆m hơtŏk trong nơnăm đĕch. Mă lei tôm jăl trong âu tam mă trŏ nhen tơdrong kăl jang tĕch pơdro păng hơvơn asong jang. Ƀok Lê Văn Chiến, Phŏ Kơdră juăt jang kơ Anih jang vei lăng kon pơlei dêh char Đăk Nông tơblang: “Tơring Tây Nguyên pơjing đei lơ tơmam drăm pơm jang ‘măn tĕch ăn teh đak đe, pơm tơlĕch păng adoi jing tơring tĕch răt lơ tơmam drăm hloh. Atŭm hăm noh, pơtoi tơring âu hăm tơring Tŏk bŏk, Pơbah adoi nhen tơring jang mŭk drăm sơlam teh hăm Lào, Campuchia, mă lei tơring Tây Nguyên hrei âu adoi oei lơ̆m grŭp hơtŏk tơ-iung adar”.

Sơnăm 2023, kơjă tĕch ăn teh đak đe hăm kaphê kơ Việt Nam đei jê̆  4,2 tih đôlar, 95% kaphê noh đơ̆ng Tây Nguyên. Dôm tơmam choh pơtăm dơnơm nai tĕch ăn teh đak đe nhen găr điu (3,6 tih đôlar), kơsu (2,9 tih đôlar), sâu riêng (2,3 tih đôlar), tiu  (jê̆ 1 tih đôlar) adoi đei gru kăp gĭt kơ Tây Nguyên. Jing tơring pơm tơlĕch lơ tơmam drăm choh pơtăm kơ tih đôlar mă lei pơyua ăn kon pơlei Tây Nguyên ưh đei lơ, mŭk drăm adar kơ hơtŏk tơ-iung.