Tơjê̆ hăm pơyan pĕ kaphê, đei jê̆ 30 bơngai jang mir tơ̆ thôn 9, xah Ea Sar, apŭng EaKar, dêh char Đak Lăk hăt hot hăm lăm pơhrăm gah tơdrong “jang kaphê pơtrŏ hăm tŏ ‘mi kial tơplih”, kơyươ Anih Pơtrŭt choh jang apŭng Ea Kar pơgơ̆r. Lăm hŏk đei pơgơ̆r “hmă đĕch”, ăn minh ‘măng pơm jang đĕch, pơhrăm ăn jê̆ 30 bơngai jang mir kiơ̆ hŏk.

Kơlih kiơ kang ƀô̆ choh jang xa hŏk kơjung, hăt hot nhen Đak Lăk păng tôm tơring Tây Nguyên, mă ưh đei pơm jang lơ̆m tơdrong jang kơmăi kơsô̆, vă tôm kon pơlei jang mir lơ̆m tơring atŭm pơyua? Tơl nơ̆r ăn tơdrong apinh âu, kih sư Nguyễn Văn Kiên, Kơdră Anih pơtrŭt choh jang xa apŭng Ea Kar tơroi: “Kon pơlei bơ̆n mă tơm noh iung jang kơdih. Oei tơdrong tơgŭm đơ̆ng tơring đơ̆ng Teh đak noh pơkăp kiơ̆ tom mă lei tơdrong asong jang ưh kĕ kiơ̆ tom ôh".

Sơnong jang kơpal đơ̆ng teh đak ưh kiơ̆ tom tơdrong hơtŏk tenh kuăng, choh jang xa Tây Nguyên tŏk bŏk oei tơjră hăm lơ tơdrong răm kơlih tơdrong pơm jang tơmam drăm ưh đei pơdrơ̆ng dih băl; bơh ƀơm tơnap tap gah tơdrong ‘lơ̆ng kơlih ưh kơ đei tôm tơchơ̆t trŏ ƀlep. Choh jang xa Tây Nguyên adoi ưh đei hơtŏ kơlih ưh kơ mah tơmam drăm pơm tơlĕch dơnơm mă tơdrong tơm noh pơkăp gah teh, kŏng ngĭp – ming man ưh đei ƀônh hiôk ăn dôm anih jang mŭk drăm vang jang. Ƀok Hoàng Danh Hữu, Kơdră Kŏng ti jang Tĕch pơdro tơmam choh pơtăm EDE, dêh char Đak Lăk tơroi: “Ah mă tơring tơchơ̆t jang hơdah noh asong jang hơdrol hloh dôm anih jang mŭk drăm tơ̆ tơring hlôi pơm jang bơih, đei anih tĕch tơlĕch bơih. Tang găn đei tơdrong bơngai jang iŏk yua pơkăp, asong gah teh đang kơ noh lê̆ hoh. Oei anih jang mŭk drăm pơm jang – tĕch pơdro nhen nhôn hlôi pơm jang đunh sơnăm tơ̆ tơring, đei pơkăp ăn thuê̆ hơdah hloh, noh ưh kĕ tơrĕk hăm teh đei pơkăp asong thoi âu”

Tây Nguyên dang ei đei jê̆ 1 triu hectar teh choh pơtăm păng hloh 2 triu hectar teh bri. Tơdrong mă âu đei kơdră kơ dôm dêh char sơkơ̆t hơdah noh hiôk hloh pơtêng hăm jơ̆p teh đak gah tơlĕch tơguăt choh jang xa – jang gah bri – jang tơmang pơhiơ̆, truh âu kơnh jang hadoi gah tơmang pơhiơ̆ choh jang xa, tơmang bri kơdrơ̆ng đei kơjă kơ hrĕng tih đôlar, mă lei pơkăp "Choh jang xa, tơmang pơhiơ̆ păng kaphê pơdrơ̆ng lơ̆m minh trong jang păng đon tơchĕng", đei Jơnŭm pơgơ̆r teh đak tơlĕch đơ̆ng sơnăm 2017, truh dang ei tam mă đei iŏk pơm jang. Ƀok Phạm S, Phŏ Kơdră Anih jang vei lăng kon pơlei dêh char Lâm Đồng ăn tơbăt: “Tơmang pơhiơ̆ choh jang xa – jang gah bri lơ̆m apŭng plenh teh sơnăm 2019 đei kơjă 190 tih đôlar păng sơnăm 2026 gô đei 260 tih, noh mŭk drăm tih tên, ưh đei tơring kĕ đei hơtŏ hăm Tây Nguyên ôh. Mă lei Tơchơ̆t 156 tơbang đei tŏ sĕt jat noh 3 tơdrong tơnap, lơ̆m noh đei tơdrong pơih trong mơ̆t truh tơring tơmang pơhiơ̆, ưh đei gơh pơrăm truh cham char pơkăp sinh hŏk, mă lei pơma ƀơ̆r đĕch mă ưh đei sơkơ̆t noh tơdrong tơmang pơhiơ̆ cham char bri brah tơnap chă pơm jang”

Tơ̆ Hop akŏm tơlĕch jang kiơ̆ Tơdrong jang đơ̆ng Jơnŭm pơgơ̆r teh đak pơm kiơ̆ Tơchơ̆t 23 đơ̆ng Anih tơm Chĭnh trĭ gah hơtŏk Tơring Tây Nguyên, pơgơ̆r tơ̆ pơlei tơm Đà Lạt, dêh char Lâm Đồng, Thủ tướng teh đak bơ̆n Phạm Minh Chính hlôi sơkơ̆t hơdah, tơdrong tơtom băt hơdah dôm tơhlăk tơhlĭn, jang hadoi pơklaih tơnap tap tenh, minh đon bơnôh tơlĕch pơm jang... jing kăp gĭt hloh vă Tây Nguyên hơtŏk tơ-iung: “Tơdrong tơrĕk đơ̆ng apŭng plenh teh đei ƀôh rim năr, noh tơdrong pơm kiơ̆ tơchơ̆t athei tơtom, athei mă tenh, tơnăp păng tơguăt hăm tơdrong hơrih tơ̆ tơring. Đơ̆ng rŏng kơ noh athei kơchăng hăm dôm tơdrong tơnap tap, păng athei tơguăt drơ̆ng minh, atŭm jơhngơ̆m đon; tơguăt tơguăl lơ̆m Đảng, tơguăt lơ̆m anih jang chĭnh trĭ păng tơguăt lơ̆m kon pơlei”.

Tơ̆ dôm tơdrong hop akŏm kơ Jơnŭm Asong tơdrong jang tơring Tây Nguyên adoi tơlĕch tơbang truh sơnăm 2050, Châu Mih păng Châu Âu gô ƀơm răm đơ̆ng tŏ ‘mi kial tơplih, hăm hơyuh tŏ tŏk kơtang păng đak ‘mi tơjur. Lơ̆m 6 tơring jang mŭk drăm – tơpôl kơ Việt Nam, adoi đei truh 5 tơring gô ƀơm răm kơnê̆ hloh, gah Tây Nguyên oei vei sơđơ̆ng. ‘Nâu jing tơdrong tơm gô đei Jơnŭm pơgơ̆r teh đak hơlen lăng vă chih akŏm tơchơ̆t minh trong jang trŏ ƀlep, tơgŭm ăn Tây Nguyên iŏk yua mă tơgăl mŭk drăm pran kơ po. Dôm tơdrong tơhlăk tăk tŏk bŏk oei đei pơklaih đơ̆ng trung ương truh tơ̆ tơring, iŏk yua tơnăp sơnong pơgơ̆r đơ̆ng “Teh đak” lơ̆m “tơguăt 3 anih jang”, anih dơ̆ng kơ minh lơ̆m dôm anih tơm choh jang xa lơ̆m kơpal teh kơ Tây Nguyên tŏk bŏk đei pơjing tenh păng kơjăp sơđơ̆ng.