Đơ̆ng rŏng minh pơyan sâu riêng đei yua lơ, lơ unh hnam đei yua kơ tih hlj, kon pơlei jang mir xah Ea Toh, apŭng Krong Năng, dêh char Đăk Lăk chơt hơ-iă yak ah khei pĕ kaphê sơnăm 2023-2024. Đơ̆ng đunh sơ̆ kon pơlei jang mir xah tơnap kơ apŭng Krông Năng pơtơm băt hơdah kơjă kăp gĭt đơ̆ng tơmam pơtăm dơnơm tơ̆ tơring. Yă Trần Thị Thao tơ̆ thôn Tân Bắc, xah Ea Toh ăn tơbăt, pơyan kaphê sơnăm sơ̆, bu bu adoi ‘mêm kơlih lê̆ hiong kơjă truh 69 trĭu hlj 1 tâ̆n, păng kơchĕng kơjă noh pă đei tŏk dơ̆ng bơih.

Mă lei pơyan kaphê âu, tơdrong chơt hơ-iă hlôi ƀôh hơdah ah kaphê tŏk bŏk lơ̆m khei pĕ yua, kơjă adoi oei tŏk truh 67 trĭu 1 tâ̆n. Hăm unh hnam yă Thao, tơdrong chơt hơ-iă đei hơtŏk hloh kơlih kaphê kơdih pơtăm kiơ̆ trong ‘nao đei anih tĕch tơmam drăm, noh kơjă hơnơ̆ng kăp hloh truh 10 trĭu hlj rim tâ̆n: “Inh chơt hơ-iă dêh. Sơnăm âu pơgar hnam inh 1 hectar noh đei yua 5 tâ̆n găr, lơ hloh sơnăm sơ̆ 1 tâ̆n. Atăm dơ̆ng hnam inh jang kaphê hưuh kơ vi sinh noh hơtŏk đei 11 kơjă dơ̆ng. Pơtih nhen kaphê kơjă 50 rơbâu hlj noh inh tĕch đei 61 hlj”.

Atŭm sô̆ hơ-iă minh pơyan jang kaphê đei kơjă kăp hloh đơ̆ng sơ̆ truh dang ei, ƀok Điểu Xem tơ̆ pơlei Đak Blao, thĭ trâ̆n Kiến Đức, apŭng Đak Rlap, dêh char  Đăk Nông ăn tơbăt, kon pơlei dang ei lui ngeh hăm tơm kaphê. Nhen sơnăm sơ̆, kơjă kơpal 40 trĭu hlj 1 tâ̆n, noh hăm kaphê hơdrĕch ‘nao đei lơ plei, kon pơlei adoi đei yua hloh kơ hrĕng trĭu hlj 1 ha. Oei sơnăm âu, tơdrong đei yua tŏk hloh 2 ‘măng. Kiơ̆ kơ ƀok Điểu Xem, tơ̆ pơlei Đăk Blao dang ei, nhen lĕ ưh đei tơdrong koh lê̆ kaphê vă pơtăm dôm hơdrĕch ‘long nai đei kơjă mă lei ƀônh kơ răm.

Kon pơlei lui ngeh, tơplih hơdrĕch kaphê so hăm hơdrĕch kaphê ‘nao đei lơ plei, păng ‘lơ̆ng gô tơgŭm ăn kon pơlei hơtŏk mŭk drăm sơđơ̆ng hloh: “Ƀôh sơnăm âu anih tĕch, kơjă kaphê đei ƀiơ̆ noh kon pơlei sô̆ hơ-iă dêh. Lơ̆m pơlei lơ unh hnam, kon pơlei tơrĕk truh tơdrong chơ chă hơdrĕch kaphê ‘nao vă hơmet pơtăm hơtŏk mŭk drăm”.

Lơ̆m lơ tơdrong tơnap tap atŭm kơ tơdrong jang mŭk drăm, choh jang xa Tây Nguyên đei hê̆ tơdrong hơdah. Kiơ̆ kơsô̆ chih hơlen, sơnăm 2023, kon pơlei jang mir dôm dêh char Tây Nguyên hlôi đei yua 440 rơbâu tâ̆n sâu riêng, kơjă pơhlom 30 rơbâu tih hlj, 90 rơbâu tâ̆n tiu, đei kơjă jê̆ 6.500 tih hlj. Oei pơyan kaphê âu, hăm kơsô̆ jên đei yua 1,7 trĭu tâ̆n, kơchĕng pơyua ăn kon pơlei jang mir Tây Nguyên truh 100 rơbâu tih hlj. Tơdrong hơ-iă hloh noh atŭm hăm đei jơnei gơnơm đơ̆ng ‘long pơtăm đunh sơnăm, tơdrong pơyua đơ̆ng dôm hơdrĕch ‘long tŏ sĕt khei năr tơ̆ Tây Nguyên ah sơnăm 2023 adoi kăp gĭt, lơ̆m noh đei ƀum ngô tĕch ăn teh đak đe. Yă Dương Thị Lợi, tơ̆ xah Ia Sol, apŭng Phú Thiện, dêh char Gia Lai ăn tơbăt, đơ̆ng tơdrong pơkăp kơsô̆ tơring pơtăm ƀum ngô tĕch ăn teh đak đe đei tơlĕch jang, ƀum ngô tĕch ăn teh đak đe đei pơih să noh mŭk drăm kơ kon pơlei tơring tơnap tap âu hlôi tơplih hơdah. Ƀum ngô trŏ tơchơ̆t tĕch ăn teh đak đe hăm kơjă 25 rơbâu hlj 1 kĭ. Tĕch lơ̆m teh đak adoi sơđơ̆ng 15 rơbâu hlj 1 kĭ. Kơjă âu pơyua ăn kon pơlei jang pơtăm ƀum ngô đơ̆ng 200 truh 300 trĭu hlj 1 ha. Pơtăm ƀum gơh tŏk pơdrŏng, noh kon pơlei tôch chơt hơ-iă: “Mŭk drăm kon pơlei dang ei hlôi hơtŏk pran hloh gơnơm đơ̆ng ƀum ngô. Sơ̆ ki ƀum ngô noh tơmam pơtăm xa ngôi đĕch, oei tơm noh ƀa. Mă lei pơtăm ƀum ngô dang ei mŭk drăm hơtŏk hloh. Sơnăm âu kon pơlei đei lơ bơngai năm thuê teh vă pơih să pơtăm ƀum ngô”.

Gơnơm đei ang hơdang gah choh jang xa, tơdrong pơyua hăm kon pơlei jang mir Tây Nguyên ƀôh tŏk hơdah. Lơ̆m noh dêh char Đăk Lăk, rim kơ̆l bơngai tŏk jê̆ 12%, đơ̆ng 56 trĭu hlj ah sơnăm 2022 tŏk hloh 62 trĭu hlj sơnăm 2023. Ƀok Vũ Đức Côn, Phŏ Kơdră Anih Choh jang xa – Hơtŏk tơring tơrang Đăk Lăk tơroi: “Đunh kơ âu pơhlom  2 sơnăm noh dêh char hlôi ƀôh tơdrong jang sâu riêng jing tơdrong jang kăp gĭt hăm dêh char, Anih jang vei lăng kon pơlei dêh char hlôi pơgơ̆r Anih Choh jang xa păng Hơtŏk tơring tơrang athei tơlĕch minh tơdrong jang dơnơm kơ tơdrong jang âu mă mônh noh athei hơlen tơdrong pơm jang đơ̆ng hơdrĕch truh tơdrong tơguăt jang, hơtŏk pran tĕch tơlĕch ăn teh đak đe, pơtoi kơ noh hơtŏk sơnong jang đơ̆ng dôm jơnŭm jang păng anih juăt jang vă pơtơm hăm tơdrong jang tơroi hơvơn đơ̆ng rŏng kơ noh pơtruh nơ̆r ăn dôm anih jang pơjing tơmam drăm vă vei lăng tơdrong jang kơjăp hloh”.

Kiơ̆ dôm bơngai juăt jang, đei lơ tơdrong pơm jang vă choh jang xa jing tơdrong jang pran kơ Tây Nguyên tŏk kơjă kơtang lơ̆m sơnăm 2023, lơ̆m noh đei dôm tơdrong tơrĕk đơ̆ng ‘nguaih, hơbŏ pă đei oei lơ̆m pơyan jang truh. Mă lei tơdrong hơnơ̆ng hơtŏk pơ-‘lơ̆ng, vei lăng kơjăp hơdah tơm a hla chă tơring pơtăm... jing dôm tơdrong jang tơgop tih tên pơjing đei kơjă roi năr roi pran ăn tơdrong choh jang xa tơ̆ tơring. ‘Nâu jing tơdrong mă kon pơlei jang mir, anih jang mŭk drăm, jơnŭm pơgơ̆r tơring dôm dêh char Tây Nguyên tŏk bŏk hơdrin, vă roi năr roi đei lơ pơyan choh jang đei yua lơ đei kơjă kăp.