Theo quan niệm xưa, Then là cầu nối tâm linh mang lời thỉnh cầu, mong ước của con người tới Pựt Luông (Ngọc Hoàng) và các vị thần. Vì vậy, vào mỗi dịp lễ lớn trong năm như cầu an, mừng nhà mới, cúng giỗ tổ tiên, mừng thọ ông bà, cha mẹ... đều không thể thiếu vắng Then.

Pựt Vẩn ở huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn chuẩn bị hành lễ Then.

Bà Đàm Thị Sinh, một người dân ở huyện Thạch An, tỉnh Cao Bằng cho biết: Cứ vào tháng Giêng hàng năm thì gia đình tôi lại đón thầy then đến làm lễ giải hạn cho cả nhà khỏe mạnh, làm ăn thuận lợi, mùa màng bội thu và làm lễ cúng Mẹ Hoa cho các cháu nhỏ để các cháu lớn nhanh, khỏe mạnh. Đây là một bản sắc của dân tộc vào tháng Giêng hang năm của người Tày- Nùng.

Với khả năng đặc biệt, các thầy Then có thể đi từ Mường Đất lên Mường Trời hay từ Mường Đất xuống cõi âm; Thầy Then sẽ thay mặt gia chủ dâng cúng lễ vật và gửi ước nguyện của gia chủ tới tổ tiên và các vị thần linh ban cho sức khỏe, bình an, may mắn... Khi các thầy Then cất tiếng hát, gảy tính tẩu là khởi đầu cuộc hành trình và tùy theo mục đích lễ Then mà thầy Then sẽ bày mâm lễ, đọc những lời khấn khác nhau trước bàn thờ Then.

Là một trong số những nghệ nhân trẻ có nhiều đóng góp cho việc bảo tồn, lưu giữ Then cổ, thầy Then Nguyễn Văn Thọ ở huyện Tràng Định, Lạng Sơn cho hay: Làm then trong đời sống của người Tày, Nùng từ lúc sinh ra đến lúc chết đi, người ta thường xuyên làm lễ. Đau ốm, cuộc sống không bình an, có gì đó không tốt đẹp thì người ta đi đón ông bà Then về giải để cho mọi điều tốt đẹp, cuộc sống bình an khỏe mạnh. Then cổ là Then về đường tâm linh chủ yếu là then nghi lễ, cứu nhân độ thế.

Từ những lễ Then, có thể thấy nhiều giá trị về đạo đức, lối sống gắn với những truyền thống văn hoá lâu đời của người Tày, người Nùng. Chẳng hạn như truyền thống kính già yêu trẻ được thể hiện trong Lễ Mừng thọ với then Pủ lường (Bù lương) hay những đoạn Then cầu mong Mẹ Hoa (bà Mụ) chở che, ban phúc cho những đứa trẻ trong Lễ đầy tháng (thôi nôi)...

Thầy then làm lễ cúng mẹ Hoa (bà Mụ) trong lễ đầy tháng  của trẻ em. 

Ông Vi Hồng Nhân người am hiểu về văn hóa dân tộc Tày, Nùng ở tỉnh Lạng Sơn cho biết: Người Tày-Nùng có truyền thống làm Then trong các dịp đầu năm, cuối năm để cầu những điều tốt đẹp: cầu an, cầu phúc cho gia đình, làng xóm. Bà con gọi nhau đến để cùng nghe Then, gặp gỡ nhau để thêm yêu quý nhau. Làm Then còn có một ý nghĩa nữa là chữa bệnh, cầu bình an và những điều tốt đẹp sẽ đến với người bệnh và gia đình.

Gắn chặt với đời sống tâm linh và văn hóa Tày, Nùng nên Then được duy trì trong đời sống cộng đồng. Ngoài yếu tố tâm linh, hát Then có rất nhiều cung đoạn gắn bó với cuộc sống văn hóa, các lễ hội truyền thống và cả giao duyên nam nữ..., bởi vậy, Then là một kho tàng quý báu, chứa đựng trong đó những giá trị văn học nghệ thuật ngàn đời của đồng bào Tày, Nùng và sẽ trường tồn cùng thời gian.

Ông Đặng Hoành Loan, Nguyên Phó viện trưởng Viện Âm nhạc (Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam) khẳng định: Hiện nay, tín ngưỡng của các dân tộc vẫn tồn tại, thậm chí tồn tại mãnh liệt. Tín ngưỡng tâm linh của người Tày, người Thái, người Nùng là bất diệt và ngày càng chứng minh, nét văn hóa, tín ngưỡng ấy đang đáp ứng nhu cầu tâm lý, tình cảm của con người. Then đáp ứng được nhu cầu ấy, vì vậy Then không bao giờ mất.

Then là loại hình nghệ thuật tổng hợp có văn học, âm nhạc, múa và mỹ thuật. Then chứa đựng nhiều yếu tố của tôn giáo nguyên thủy và có sức lôi cuốn kỳ lạ, khiến con người cảm nhận một thế giới vừa linh thiêng, vừa huyền bí lại vừa gần gũi và minh chứng cho sức mạnh trường tồn của tinh thần dân tộc, bản sắc dân tộc./.

Nông Thị Diệp/VOV Đông Bắc