Chợ tình Xuân Dương bắt nguồn từ sự tích đôi vợ chồng yêu thương nhau nhưng duyên phận không được sống cùng nhau. Sau này, người vợ có dịp trở lại quê, vợ chồng cũ gặp nhau, mừng mừng tủi tủi, nhưng cũng chỉ biết ôm nhau khóc chứ không thể hàn gắn lại tình xưa vì mỗi người đều đã yên bề gia thất. Cảm động trước tình cảm của những người yêu nhau nhưng không đến được với nhau nên người dân trong thôn bản đồng ý để hai vợ chồng cũ có một ngày ôn lại chuyện xưa và chọn thửa ruộng dài (tiếng Tày, Nùng gọi là Nà Lì hay Na Rì) của vợ chồng nhà nọ làm nơi tụ họp, đó là ngày 25/3 âm lịch.

Ruộng dài (Nà Rì) sau này được đặt tên cho huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn ngày nay. Từ đó đến nay, Chợ tình Xuân Dương từ chỗ là nơi để những người yêu cũ gặp nhau thì nay trở thành nơi gặp gỡ, giao lưu của những người quen, người anh em họ hàng, người bạn cũ từng hẹn nhau trong những ngày hội năm trước. Có một điều hết sức thú vị, đó là những người chồng, vợ sẵn sàng mổ gà, làm cơm, làm các loại bánh trái…để thiết đãi những người yêu cũ bạn đời như một vị khách quý.    

Chợ tình Xuân Dương không thể thiếu điệu hát sli . Đây là giai điệu dẫn dắt, kết nối những người bạn cũ tìm đến nhau. Thông qua những câu sli ngọt ngào, da diết, họ trao nhau tình cảm, sự quan tâm đến cuộc sống của nhau.

Ngoài những điệu hát giao duyên, còn có những điệu hát của những người đã từng có tình cảm sâu nặng, dù không đến được với nhau, nhưng cả hai đều tôn trọng cuộc sống riêng và cầu chúc cho người kia luôn được hạnh phúc. Tiếng Sli mượt mà, bay bổng vang lên bên dòng suối, cánh đồng lúa và những cánh rừng thay lời tâm sự, hẹn ước của những đôi trai gái, của những người tri kỷ lâu ngày gặp lại.

Tương truyền, Chợ tình Xuân Dương đã có từ khoảng 200 năm về trước. Qua năm tháng, phiên chợ cùng điệu hát sli giao duyên đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng bào các dân tộc nơi đây. Đặc biệt, năm 2021, điệu hát sli của người Nùng xã Xuân Dương đã được công nhận là Di sản phi vật thể Quốc gia.

Từ truyền thống văn hóa tốt đẹp và ý nghĩa của lễ hội, tỉnh Bắc Kạn đã có kế hoạch bảo tồn, phát huy lễ hội này trong phục vụ phát triển du lịch của địa phương. Ngày nay, chợ tình Xuân Dương đã được bổ sung nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ thu hút nhiều quần chúng nhân dân tại địa phương tham gia. Du khách thập phương đến lễ hội được thưởng thức các làn điệu then, sli, lượn, đàn tính trữ tình ngọt ngào và tham gia nhiều trò chơi dân gian như: lày cỏ, tung vòng cổ vịt, đi cà kheo ...và thưởng thức các loại ẩm thực địa phương. Trong đó làn điệu hát sli và không gian hát sli độc đáo vẫn là linh hồn của ngày hội, là thứ âm nhạc kết nối những người tâm hồn đồng điệu tìm về bên nhau./.