Khi Nhật đảo chính Pháp, nhân dân Bắc Kạn chớp thời cơ đứng lên giành chính quyền. Ngày 21/3/1945, 16 xã thuộc huyện Ngân Sơn đã giành thắng lợi. Còn ở phía Bắc Chợ Rã (huyện Ba Bể, Pác Nặm ngày nay) quân, dân Chợ Rã đã đánh chiếm đồn Pác Nặm, xóa bỏ chính quyền địch ở các xã phía Bắc. Ngày 24/3/1945, trước đông đảo quần chúng dự mít tinh ở châu lỵ, đồng chí Võ Nguyên Giáp đã tuyên bố xóa bỏ chính quyền và ách áp bức bóc lột của thực dân, phong kiến toàn châu Chợ Rã. Ngày 30/3/1945, Ủy ban nhân dân lâm thời châu Chợ Rã được thành lập. Đây là chính quyền cách mạng cấp huyện đầu tiên trong cao trào khởi nghĩa kháng Nhật cứu nước năm 1945. Sau đó, cao trào cách mạng đã lan rộng khắp các địa phương trong tỉnh...

Năm nay, ông Nông Viết Toại, lão thành cách mạng đã bước sang tuổi 98. Ở cái tuổi xưa nay hiếm, đôi khi quên quên nhớ nhớ nhưng khi nhắc lại những ngày Thu tháng 8 năm 1945, ông vẫn kể rành rọt với sự xúc động, tự hào.

Năm 1945, người thanh niên Nông Viết Toại đang là đội viên Đội tuyên truyền huyện Lương Ngọc Quyến (nay là huyện Ngân Sơn), đã cùng người dân đi dán khẩu hiệu, cắm cờ. Điều ông nhớ nhất, đó là đi đến đâu cũng là những nụ cười trên gương mặt mỗi người, bởi ai cũng hiểu đã “giành được chính quyền và cuộc đời bước sang một trang mới”.

Ông Toại kể: “Ngân Sơn khi ấy đã nằm trong vùng khi giải phóng từ trước rồi. Thấy quân đội, ô tô từ Cao Bằng về qua khống khí rất khác, hôm nay lại khác hôm qua, ngày mai lại khác hôm nay, người, xe cộ từ phía Cao Bằng đi qua Ngân Sơn để về thị xã cứ tấp nập...”.

Cựu chiến binh Nguyễn Quân (93 tuổi) và CCB Nguyễn Duy Bình (94 tuổi, hiện sống tại tổ 10, phường Đức Xuân, thành phố Bắc Kạn) cũng luôn tự hào kể với các thế hệ con cháu về thời khắc lịch sử hào hùng của dân tộc - Cách mạng tháng Tám 1945 và ngày giải phóng Bắc Kạn.

Ông Quân nhớ lại: “Tôi còn nhỏ nhưng vẫn nhớ, ngày 21 một chi đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân phối hợp ban Mặt trận Việt Minh tỉnh Bắc Kạn tấn công đồn Nhật tại thị xã, ngày 22/8 thì Nhật rút khỏi Bắc Kạn. Ngày 23/8, tiến hành một cuộc mít tinh chiến thắng và thành lập chính quyền tại trung tâm thị xã Bắc Kạn”.

Ông Bình kể: “Lúc ấy mọi người đi hô 1-2-1-2, đông vui lắm, ai có súng thì mang theo, ai không có cũng cầm theo chiếc gậy. Quân Nhật thất bại rồi, bình thường thì chúng oai lắm, nhưng hôm ấy thấy quân ta chúng phải tránh đường cho đi. Có cán bộ đứng lên nói rõ hiện nay chúng ta đã giành chính quyền rồi, bản thân tôi thấy thích lắm, tức là không còn làm nô lệ nữa, trước đây chúng bắt dân phải đi phu phen cho chúng, nay thì không còn nữa”.

Không khí ngày thu cách mạng năm đó đã thôi thúc lớp lớp thanh niên Bắc Kạn lên đường đánh giặc. Cùng với bạn bè trang lứa, ông Nguyễn Quân tham gia Trung đoàn 72, đơn vị bộ đội chủ lực đứng chân trên địa bàn Bắc Kạn. Còn ông Nguyễn Duy Bình cũng trở thành đội viên Đội du kích Ba Bể.

Sau Cách mạng tháng Tám, Bắc Kạn tiếp tục được chọn là căn cứ địa, nơi sơ tán của Trung ương Đảng, Bác Hồ cùng nhiều cơ quan Nhà nước. Tháng 10/1947, quân đội Pháp nhảy dù xuống Bắc Kạn, chiếm đóng tỉnh lỵ và lập nhiều đồn bốt dọc theo QL3 nhưng chúng đã vấp phải sự phản kháng quyết liệt. Quân dân Bắc Kạn và bộ đội chủ lực đã liên tục tổ chức các hoạt động tiêu hao sinh lực địch như trận phục kích Đèo Giàng (12/1947), các trận công đồn Phủ Thông (1947 và 1948). Ngày 09/8/1949, quân địch buộc phải tháo chạy khỏi thị xã Bắc Kạn, Phủ Thông, Ngân Sơn về Cao Bằng.

CCB Nguyễn Quân xác động nói: “Điều quan trọng nhất là quê hương tôi được giải phóng, tôi đi bộ đội từ khi địch nhảy dù chiếm Bắc Kạn, giờ được giải phóng sau 2 năm chiến đấu, chiến thắng mình được trở về quê hương của mình, lúc ấy vui lắm. Gặp lại đồng bào bị địch chiếm đóng, giữ lại, giờ gặp bộ đội về giải phóng, lại là con em mình về thì vui lắm, ôm nhau khóc mà khóc thôi”.

Ngày 24/8/1949, lễ mít tinh mừng tỉnh Bắc Kạn giải phóng được tổ chức trọng thể tại sân bay thị xã Bắc Kạn. Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã đọc Nhật lệnh tuyên dương chiến công của quân và dân Bắc Kạn và đọc thư khen của Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi đồng bào tỉnh Bắc Kạn. Thư Bác có đoạn viết: “…Tôi thay mặt Chính phủ gửi lời thân ái khen ngợi bộ đội và dân quân du kích cùng đồng bào Bắc Kạn. Tôi gửi lời thân ái an ủi đồng bào thị xã Bắc Kạn đã được trở lại trong cánh tay yêu mến của Tổ quốc. Trong cuộc trường kỳ kháng chiến của ta, lần này là lần đầu tiên một thị xã quan trọng đã được giải phóng. Cuộc thắng lợi này sẽ làm đà cho những thắng lợi khác to lớn hơn, vẻ vang hơn…”.