VOV4.Êđê - Jing sa hlăm dŭm kdriêk mâo ênhă kphê prŏng mơ̆ng čar Gia Lai, hlăm dŭm thŭn êgao, mơ̆ng bruă bi hgŭm krĭng pla mjing kơ dŭm anôk bruă duh mkra prŏng ba čhĭ kphê kơ ala tač êngao ti čar, lu ƀĭng ngă lŏ hma dưi thâo lehanăn ƀrư̆ ƀrư̆ bi mlih hdră pla mjing, bi hrŏ klei ba yua hbâo hoá học, mđĭ hnơ̆ng ba yua hbâo brŭ doh hlăm bruă pla mjing kphê.

Grăp thŭn, hlăm akŏ yan hjan, gŏ sang Tuih, ti ƀuôn Đak Mong, să Đak Krông, kdriêk Đak Đoa, Gia Lai lŏ nao ti sang mnia blei ti wăl krah să čiăng blei dŭm mta hbâo hoá học pioh pruê kơ 2 ha đang kphê gŏ sang pô.  Hŏng grăp  ha kphê, prăk duh bi iê kơ hbâo hóa học jing hlăm brô 20 truh 25 êklăk prăk. Ƀiădah ênoh hbâo pruê ƀrư̆ hruê ƀrư̆ yuôm, mâo lu blư̆ ñu djŏ blei hbâo amâo jăk, anăn liê prăk êjai, boh tŭ hlăm ana kphê ăt kăn đei mâo mơh. Khădah, thŭn 2020, leh nao hlăm adŭ bi hriăm mjuăt kơ pla mjing kphê hluê si hnơ̆ng čuăn 4C ti Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa să Đak Krong mkŏ mjing, ñu thâo bi mbrŭ hbâo mơ̆ng tôk kphê hŏng êh ŭn leh anăn mmao vi sinh pioh pruê kơ ana pla mjing. Hluê si Tuih, hdră ngă anei đru kơ ñu bi hrŏ prăk blei hbâo pruê mơ̆ng 10 -15 êklăk prăk/1ha/ thŭn, lŏ đru kơ lăn ê un jing hĭn. Yan boh mnga 2020 mrâo êgao, đang kphê 2 ha gŏ sang ñu mâo 9 ton: “Prăk bi liê, amâo djăp prăk, kyua 1 klŭng hbâo truh 500-600 êbâo snăn amâo dưi blei ôh, snăn gĭr bi lŭk hŏng mnơ̆ng anei dưi ƀiă. Mta anei kâo bi lŭk hŏng eh êmô, tuh dŏ anei snăn sui thŭn ana mtah, adiê dưi ƀiă luh.”

Ăt dôk ƀrư̆ bi hrô hbâo hoá học hŏng hbâo brŭ doh kyua pô čŏng bi mbrŭ, S’Nham, ti ƀuôn Dak Mong, să Đak Krong, kdriêk Đak Đoa brei thâo, bruă anei amâo djŏ knŏng đru bi hrŏ ênoh bi liê blei hbâo pruê đuič ôh, ƀiădah lŏ đru bi hrŏ klei hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă, đru kơ ana kphê mtah jăk hĭn. S’nham yăl dliê, êlâo dih, leh tăp kphê mă asăr ba čhĭ, ñu khăng yua tôk kphê pruê mtam hlăm đang, hŏng klei mĭn, ngă snăn lăn srăng jăk. Ƀiădah nao hlăm adŭ bi hriăm mjuăt kơ hdră pla mjing kphê hlue hdră doh, S’Nham thâo săng, ngă snăn srăng ngă kơ hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă mơ̆ng yan êlâo hlăm tôk kphê mŭt hlăm lăn leh anăn ana. Čiăng amâo ngă soh snăn, dŭm thŭn hŏng anei, ñu mă tôk kphê bi lŭk hŏng eh êmô leh anăn eh ŭn rông, leh anăn bi mbrŭ hŏng men vi sinh trichoderma hlăm brô 4 mlan. Leh anăn kơh mă hbâo pruê anei nao pruê kơ ana kphê. Kyua anăn, đang kphê êbeh 1 ha gŏ sang ñu ară anei mtah siam, amâo đei mâo klei mnơ̆ng ngă kjham ôh, rơ̆ng hnơ̆ng boh mnga hơĭt kjăp giăm 5 ton asăr hlăm sa yan: “Kâo mă tôk kphê dưm hlăm war êmô, leh anăn bi mbrŭ, leh anăn  mă dưm hlăm phŭn kphê ƀuh kphê siam”

Nguyễn Kim Anh-  Khua adŭ bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang kdriêk  Đak Đoa, čar Gia Lai brei thâo, hnơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng doh hlăm tôk kphê jing êbeh 30%. Anei jing sa mta mâo leh čiăng kơ mnuih ƀuôn sang dưi čŏng mkra mjing hbâo pruê bi mbrŭ kơ ana pla mjing. Hbâo brŭ ngă kơ lăn jăk, êun, hnơ̆ng pH hơĭt, hnơ̆ng hơuh djăp, mjing klei găl kơ vi sinh hdĭp mda hlăm lăn. Mbĭt hŏng anăn, hbâo pruê bi mbrŭ ăt đru mđĭ hdră mjing dŭm mta vô cơ, hưũ cơ jing mnơ̆ng tŭ jăk kơ ana pla mjing, mđĭ klei dưi mdrơ̆ng hŏng adiê không kƀah êa, đru kơ ana pla mjing đĭ kyar jăk.

Nguyễn Kim Anh brei thâo, ti kdriêk Đak Đoa, ƀĭng ngă lŏ hma pla kphê dôk čiăng bi mlih klei mưng pla mjing hluê ngă mđing ba yua hbâo pruê doh: “Ară anei, dŭm ênoh ênhă kphê, leh hrui êmiêt boh mnga yua tôk kphê bi mbrŭ hŏng mmao snăn ƀuh, kphê siam, jăk hlăm dŭm mlan adiê không, kƀah êa, mkra mđĭ lăn, čiăng kơ ana kphê mboh lu hĭn”./.

Mnuih ngă lŏ hma ti kdriêk Đăk Đoa, čar Gia Lai dôk ƀrư̆ ƀrư̆ bi mlih hdră pla mjing kphê mơ̆ng bruă ba yua hbâo hoá học ară anei mđĭ hnơ̆ng ba yua hbâo brŭ. Snăn, ya ngă mâo klei bi mlih anei? Ya boh tŭ srăng ba wĭt kơ mnuih pla kphê? pô čih klei mrâo kơ kdrêč anei mâo klei bi blŭ hrăm hŏng Trịnh Khắc Dương – Khua êpul hgŭm bruă ngă lŏ hma lehanăn dŭm mta mnơ̆ng nah tluôn să Đăk Krong, kdriêk Đăk Đoa, čar Gia Lai kơ boh tŭ ba yua hbâo brŭ doh hlăm gru hmô pla kphê hluê hnơ̆ng čuăn 4C.

-Akâo kơ ih mblang brei, si bruă yua hbâo pruê mơ̆ng ƀĭng hgŭm hlăm Êpul hgŭm bruă lŏ hma, lehanăn duh mkra mnia mblei Đak Krong, kdriêk Đak Đoa hlăm bruă dlăng kriê wiê ênăk kphê ară anei?

Trịnh Khắc Dương: Ênoh čhĭ hbâo pruê hlăm thŭn 2021 mkă hŏng thŭn 2020 đĭ hĭn, snăn hmăi amâo mâo jăk bruă dlăng kriê wiê ênăk kphê mơ̆ng ƀĭng hgŭm, lehanăn phung pla mjing hlăm krĭng. Kyuanăn yơh, Êpul hgŭm bruă mâo leh klei mtă mtăn hŏng ƀĭng hgŭm, lehanăn mnuih pla mjing mâo hĕ ênoh čhĭ hbâo pruê đĭ măng ai, snăn knŏng ba yua hbâo brŭ msĕ si djah kam mđam, eh êmô lehanăn eh mnơ̆ng rông mkăn mđam bi mbrŭ pioh pruê kơ mnơ̆ng pla mjing, kñăm čiăng bi mâo lăn êbhuič hruê, đru kơ agha kphê hrip jăk hĭn. Tal dua leh hbâo vô cơ knŏng prue bi mkă, amâo mâo dưi pruê êgao hnơ̆ng ôh, huĭdah ngă kơ lăn khăng tliêr hĕ.

-Snăn čiăng kơ jih jang ƀĭng hgŭm, boh nik jing mnuih Bahnar bi mlih mơ̆ng klei mưng yua hbâo hoá học dơ̆ng mlih ba yua hbâo sinh học, snăn si êpul bruă srăng đru kơ klei anei?

Trịnh Khắc Dương: Hlăm dŭm thŭn êlâo, ƀĭng hgŭm hlăm Êpul hgŭm jing mnuih pla mjing, leh mâo mkŏ mjing êpul hgŭm, lu ƀĭng hgŭm mâo nao mjuăt bi hriăm kơ hdră dlăng kriê wiê ênăk ana kphê. Mơ̆ng anăn, ƀĭng hgŭm bi đru hdơ̆ng găp hlăm hdră dlăng kriê wiê ênăk ana kphê. Hŏng mnuih djuê ana Bahnar, mơ̆ng klei hâo hưn mtô mblang, mơ̆ng thŭn 2020 truh kơ ară anei, mnuih pla mjing dơ̆ng thâo săng, êngao kơ ênoh blei jing yuôm hbâo vô cơ, snăn bi ba yua djah kam, eh êmô, eh ŭn leh mđăm brŭ pioh pruê kơ mnơ̆ng pla đĭ jing snăk. Truh kơ ară anei mnơ̆ng pô pla čăt đĭ jăk adhan ksuă siam hĭn.

Snăn hlăm war ƀĭng hgŭm, lehanăn dŭm gŏ êsei pla mjing ti alŭ wăl ngă leh bruă dlăng kriê kphê hlue hdră 4C. mnuih pla mjing dơ̆ng thâo săng hĭn leh. Tal êlâo, bruă dlăng kriê war boh, prue hbâo bi djŏ wưng. Boh nik jing pruê hbâo brŭ čiăng mjing tur kjăp kơ klei čăt đĭ kphê 4C, amâo mâo mta hoá chất, djăp ênoh čuăn kphê 4C hĭn. Mkă hŏng thŭn 2019, snăn thŭn 2020 snăn ƀĭng hgŭm hluê ngă djŏ hdră dlăng kriê 4C, ngă jăk hlăm djăp mta bruă dlăng kriê, hrui pĕ, mkra mjing djŏ jăk djăp ênoh čuăn êdi.

-Si ih ƀuh kơ boh tŭ dưn bruă ba yua hbâo brŭ hlăm klei dlăng kriê wiê ênăk kphê djăp ênoh čuăn 4C ti Êpul hgŭm hlăm dŭm thŭn êgao?

Trịnh Khắc Dương: Tui si hdră dlăng kriê 4C, snăn êpul hgŭm Đak Krong ngă leh djŏ hŏng hdră bi hmô, mâo hră tŭ yap kơ jih jang 38 čô ƀĭng hgŭm, hlăm ênhă truh 50ha. Tal dua lĕ jing boh tŭ dưn kphê 4C, hưn klă mngač kơ phŭn agha, anôk pla mjing, čiăng bi ênưih hlăm klei kiă kriê klei war boh đĭ jing, tal dua, dlăng kriê djŏ wưng kčah kơ grăp mta bruă, điêt đuôt amâo mâo ba yua hbâo vô cơ ôh, kăn krih êa drao rơ̆k rei. Bi dlăng kriê wiê ênăk djŏ hŏng ênoh čuăn doh kphê 4C.

Mrâo anei, Êpul hgŭm bruă Đak Krong bi mguôp leh hŏng knơ̆ng bruă kphê Vĩnh Hiệp, ƀuôn prŏng Pleiku, čar Gialai. Ngă klei bi mguôp êjai, ngă djŏ hŏng ênoh čuăn 4C êjai, lehanăn ba čhĭ kơ Vĩnh Hiệp êbeh 100 tôn kphê djăp ênoh čuăn 4C, jing ênoh čuăn jăk êdi. Snăn ênoh čhĭ kphê 4C tĭng hlue tôn, lŏ dưi thiăm mbĭt jing 100 êbâo prăk/tôn lehanăn 50 êbâo prăk êdeh mnuih pla mjing mdiăng ba čhĭ, mâo lŏ kƀĭn, pah mưn msĕ snăn mâo mnuih pla mjing mơak êdi.

-Lač jăk kơ ih lu!