VOV4.Êđê- Makka jing sa mta ana mrâo dưi ba pla hla\m ala ]ar Việt Nam mơ\ng thu\n 2000. Ho\ng du\m klei ga\l mâo kơ mnơ\ng tu\ ja\k, asa\r makka dưi la] jing “Mtao mơ\ng du\m mta asa\r”. Jing sa mta ana mrâo pla ka hơ^t kja\p ôh kơ phu\n mka\p ana mjeh, hdra\ mnê] dla\ng kriê wiê êna\k lehana\n wa\l anôk hrui blei asa\r makka hla\k jing brua\ mâo lu mnuih dôk mđing dla\ng êdi ti lu klei bi k[^n trông sui ho\ng anei du\m thu\n. Hla\k mâo lu phung ma\ brua\ kreh knhâo, phung ma\ brua\ kriê dla\ng mta\ brei mđing ra\ng sna\n mâo lu mnuih nga\ lo\ hma ti Daklak jho\ng ba pla lehana\n dưi ba w^t leh lu boh tu\ brua\ duh mkra.

Ho\ng hnơ\ng ktang mkra mjing 300 ton hlăm 1 yan, Sang máy mkra mjing mắc ca mơ\ng Knơ\ng bruă Cổ phần Damaca Nguyên Phương, să Phú Lộc, kdriêk Krông Hnang hlăk mâo klei ]ia\ng mguôp mb^t kr^ng pla mắc ca ênhă pro\ng êbeh 100 ha, [ia\dah ara\ anei ti Knơ\ng bruă mrâo dưi mkra mjing 60 ton hlăm 1 yan ho\ng ênhă pro\ng mguôp mb^t mrâo mâo 15 ha. Aduôn Nguyễn Thị Thu Phương, khua knơ\ng bruă cổ phần Damaca Nguyên Phương brei thâo:

“ Ara\ anei ti sang ]ơ mnia Việt Nam ho\ng mắc ca mơ\ng du\m anôk bruă pla mjing mâo hnơ\ng jăk sơnăn asa\r mắc ca ăt k[ah mơh. Mse\ si anôk bruă hmei hnơ\ng pla mjing kno\ng djăp ba ]h^ kơ sang ]ơ mnia điêt đui], bi du\m sang ]ơ mnia pro\ng, lu êdi du\m êpul bruă duh mkra ka mâo djăp ênu\m ôh kyua kr^ng pla mắc ca mkra mjing ăt ka djăp mơh”.

Ho\ng ênoh mắc ca hrui blei ti đang mơ\ng 100 êbâo – 120 êbâo prăk hlăm 1 kg lehana\n asa\r mắc ca đeh krô mơ\ng 250 – 280 êbâo prăk hlăm 1 kg, mắc ca Việt Nam hlăk mâo ênoh đ^ h^n mkă ho\ng mắc ca dlông ro\ng lăn. Ênoh asa\r mắc ca đ^ hlăm du\m thu\n giăm anei tuôm lehana\n hlăk klei găl mlih klei hd^p ma kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma jho\ng pla mpluă amâo dah bi mlih mnơ\ng pla mjing êlâo kơnăn.

Jing 1 hlăm du\m ]ô mnuih [uôn sang ngă lo\ hma tal êlâo ba w^t pla ana mắc ca ti alu\ wa\l, Đinh Tất Thắng ti să Êa Put, kdriêk Krông Hnang, ]ar Dak Lak brei thâo: êlâo dih `u pla lu êdi jing kphê, leh kphê khua ana `u jho\ng ai tiê bi mlih êbeh 1 ha kphê ba pla ana mắc ca lehana\n ksiêm hriăm hlăm hră m’ar kơ mta ana anei. Êdei 8 thu\n yap mơ\ng mphu\n k]ưm pla ana mắc ca lehana\n po\k phai ênhă pla mâo klei blu\ hrăm mdê mdê, sơnăn 3 thu\n ho\ng anei grăp thu\n `u hrui w^t mâo êbeh 2 êklai prăk, ]iu hnô prăk bi liê `u mâo prăk mnga 1 êklai 500 êklăk prăk mơ\ng 1 êbâo 200 phu\n ana mắc ca mâo ara\ anei:

“Kâo [uh mkă ho\ng kphê, tiêu, sơnăn mắc ca đ^ h^n. Tal êlâo pla mpluă hlăm đang kphê `u amâo mâo ngă hma^ djo\ kơ ana kphê ôh. Kriê dlăng `u ênưih mơh amâo khăt adhan amâo dah tlah k[iêng ôh. S^t ana `u mâo boh drei krih êa hbâo, leh boh `u mđơr ho\ng ana kngan drei dưm hbâo 1 blư\ dôk guôn hrui pe\ boh yơh. Hrui pe\ boh mắc ca ăt ênưih mơh hlăm mlan pu\r mlan 7 truh mlan 8 ana `u ]o\ng êluh hla”.

Ho\ng du\m klei tu\ jăk lehana\n klei ]ia\ng ba yua [rư\ hruê [rư\ đ^ sơnăn mâo wưng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ti lăn Dap kngư bi kluh pla ana mắc ca. Mắc ca jing mnơ\ng pla mbhă mbhai tơdah đang war mâo boh mnga hrui w^t djăp hnơ\ng ]ua\n, ênoh ba ]h^ đ^, [ia\dah kăn djo\ [ia\ lei mnuih [uôn sang ngă lo\ hma kruh rai ngăn do\ kyua ana mắc ca amâo mâo boh. Lu phung ngă bruă knhâo knhăk mta\ mtăn mnuih [uôn sang ngă lo\ hma bi mâo klei răng tơdah pla mjing ana mắc ca, boh nik gơ\ êjai ka thâo phu\n agha ana mắc ca, ka thâo klă hdră pla mjing, kriê dlăng ana mắc ca lehana\n yuôm bhăn h^n ana\n jing anôk ba ]h^ boh mắc ca ka h’^t kjăp. {ia\dah truh kơ ara\ anei, leh wưng ksiêm dlăng lehana\n lông ba pla, lu ênhă ba pla ana mắc ca dưi pla mjing ksă êmă hluê djo\ hdră, mâo phu\n agha đ^ jing jăk, boh mnga hrui w^t h’^t kjăp, ba w^t boh tu\ dưn đ^ kơ mnuih pla mjing. Huỳnh Ngọc Huy, khua g^t gai Êpul hgu\m mắc ca Việt Nam ksiêm mklă:

“Ana kphê ba pla ti Việt Nam truh du\m êtuh thu\n kơh dưi mđ^ lar ênhă pla mse\ si ara\ anei, ana mắc ca gơ\ mrâo sơnăn du\m gưl knu\k kna adôk mâo yơh klei bư\ ban, [ia\dah truh kơ ara\ anei êdei 5 thu\n kâo [uh mâo klei bi mlih yuôm bhăn h^n ana\n jing hră mtru\n 30 mơ\ng Phu\n bruă Lo\ hma tu\ yap ana mắc ca jing 1 hlăm 20 mta ana pla phu\n mơ\ng Việt Nam”.

Ya mta ana pla djo\ guôp ho\ng yan adiê, lăn ala lehana\n mâo ênoh yuôm ăt jing klei dôk bi m^n mơ\ng lu mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ti Dak Lak. Êdei lu blư\ bi mlih mơ\ng kphê, tiêu, ca ca, sa chi, ana boh kroh sơnăn ara\ anei lu mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ăt ka ba mơh ana mắc ca hlăm hdră k`ăm ]ia\ng bi mlih du\m ênhă pla amâo mâo boh tu\ dưn amâo dah pla mpluă hlăm du\m đang kphê, tiêu leh mâo ]ia\ng mđ^ ênoh yuôm hlăm 1 ênhă pla mjing. Khă sơnăn klei hu^ hyưt ara\ anei ăt jing bruă kriê dlăng hnơ\ng jăk djuê mjeh. Aduôn Trần Thị Mây, să Êa Hồ, kdriêk Krông Hnang, ]ar Dak Lak brei thâo:

“Êdei hruê mlan ksiêm dlăng lehana\n ]hưn dlăng du\m gru hmô pla ana mắc ca, kâo ăt mâo klei m^n bi mlih ba pla ana mắc ca hlăm anôk pla tiêu leh djiê. {ia\dah klei dôk bi m^n êdi ara\ anei ăt jing djuê mjeh hla adhan lu [ia\dah boh amâo đei lu ôh”.

Klă s^t, mnuih pla mắc ca Việt Nam ăt mse\ mơh ti Dak Lak găn leh amâo djo\ [ia\ ôh klei hriăm kơ djuê mjeh. Leh ênoh mắc ca đ^, mnuih [uôn sang ngă lo\ hma bi kluh pla ana mắc ca hlăk êjai ka mâo klei hâo hưn, klei thâo, ruah mă djuê mjeh amâo mâo djăp hnơ\ng ]ua\n ngă truh kơ klei uă druôm amâo dah g^r kriê dlăng ho\ng klei boh mnga hrui w^t [ia\, hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă. Ana tiêu jing klei hriăm tal 1. Mắc ca jing mta ana kyâo, êdei 3 thu\n pla kơh mphu\n mâo pe\ boh tal êlâo, tơdah amâo mâo răng mơ\ng bruă ruah mă djuê mjeh, amâo kriê dlăng jăk djuê mjeh sơnăn srăng lo\ tuôm ho\ng klei truh êdei 3 amâo dah 5 thu\n./.

Boh s^t hla\m wưng êgao mâo lu mnuih nga\ lo\ hma ti Daklak blei ana mjeh amâo djăp hnơ\ng tu\ ja\k nga\ kơ 5, 6 thu\n êdei ana ka\n mâo boh mơh amâo dah hnơ\ng mâo boh [ia\. Si sra\ng nga\ ]ia\ng dưi ruah ana mjeh mâo hnơ\ng tu\ ja\k, ya klei mđing ra\ng tơdah mnuih [uôn sang ruah ana mjeh, pô ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo klei bi blu\ hra\m ho\ng Trần Đức Vượng, pô thơ\ng kơ brua\ hla\m Knơ\ng ksiêm dla\ng kơ ana mjeh lehana\n kdra\p công nghệ sinh học brua\ Lo\ hma dliê kmrơ\ng Việt Nam kơ klei anei.

-Akâo kơ ih yăl dliê lăng si klei bi lar mjeh ana măkka hlăm anôk bi ]h^ mnia?

Trần Đức Vượng: Ara\ anei hlăm lu anôk bi mlar mjeh măkka amâo mâo djăp ênoh ]ua\n jăk ôh. Boh nik lu phung bi lar mjeh rah ma\ mơ\ng asa\r snăn yơh, amâo lo\ mâo klei grep mdjuê ôh. Tal dua, dah grep le\ tăp năng amâo mâo djo\ ma\ mơ\ng mjeh adhan jăk ôh. Tal tlâo, di`u duah mjing ma\ gru grep la]dah jing mjeh grep leh, din ho\ng nilon mơh. Ho\ng mnuih pla mjing ka tuôm thâo ôh si jing ana măkka, snăn dleh snăk thâo kral klei ana\n.

-Ti Việt Nam ara\ anei du\m mta mjeh măkka mâo lehana\n si ênoh ]ua\n jing jăk pioh kơ drei bi mka\ ]ia\ng ruah mjeh măkka?

Trần Đức Vượng: Ara\ anei mâo leh truh 7 mta mjeh, mse\ si mjeh 246; 741; 800; 849; QN1; A38; 344 jih jang đơ mjeh anei jing jăk sơăi, djăp ênoh ]ua\n jing mjeh jăk, djo\ guôp ho\ng anôk pla mjing mâo hnơ\ng h’uh mlam kgu\ 18⁰C, hlăm brô 4 – 5 hruê kăm srăng dơ\ng ]uh blang k[u\t mnga, lehana\n hnơ\ng h’uh êjai hruê knư\ hlơr jing knư\ jăk, ]ia\ng dưi mâo êwang bi kpleh pro\ng mlam ho\ng hruê đru kơ klei ]uh blang mnga. Lehana\n lo\ mâo du\m ênoh ]ua\n pioh bi mka\ hnơ\ng jăk mjeh. Tal êlâo jing mboh jăk, tal dua asa\r ksa\ ]o\ng luh ma\ hjăn. Tal 3 hnơ\ng jăk kđeh asa\r djăp 35 – 37 amâodah truh 43%. Hnơ\ng jăk kđeh asa\r jing anôk mka\ klei tu\ dưn boh mnga mâo. Tôhmô du\m anôk mkra mjing ara\ng srăng t^ng ênoh ênil yuôm h^n mơh. Tal 4, asa\r leh bi mthu, amâodah drei êyuh `u srăng kđuh đue\ kl^t. Phung mkra mjing amâo srăng bi m]ah ôh kđeh hlăm lam asa\r, lehana\n di`u ]h^ ho\ng ênoh yuôm h^n, mơ\ng ana\n mơh di`u lo\ w^t blei kơ mnuih [uôn sang ho\ng ênoh yuôm h^n mơh jih jang asa\r amâo mâo kđuh ôh kl^t.

-Snăn, ]ia\ng mâo ruah mjeh măkka jăk, mâo hnơ\ng jăk pioh pla mjing snăn ih mâo klei ]ia\ng mta\ kơ mnuih pla mjing?

Trần Đức Vượng: Mnuih [uôn sang nao blei mjeh, tal êlâo h^n jing ruah đơ ana măkka jing êđai mjeh grep, dăm ruah ôh mjeh kno\ng pla mơ\ng asa\r. Tal dua, nao bi ruah hlăm du\m anôk rah mjing mjeh sui thu\n mâo leh k’hưm, anôk phu\n mjut mjing mjeh. Ana\n jing du\m đang war mâo leh du\m knơ\ng brua\ mâo klei dưi mơ\ng knu\k kna tu\ yap, mâo mkra mjing leh mơ\ng 3 thu\n kơ dlông, snăn dưi yap jing anôk jăk, lehana\n phung ]h^ hlo\ng ]ih ya jing mjeh ana\n, ]ia\ng kơ drei pla mjing mâo hdra\ dlăng kriê bi djo\ hlăm grăp thu\n. Lehana\n di`u hưn kla\ mơh mơ\ng adhan mjeh dưi khăt ba grep mdjuê jing mjeh mboh. Lehana\n ]ia\ng kơ jăk h^n nao dlăng ti ana\p mta mtam war di`u dôk pla mjing, si boh mnga mâo, tăp hnơ\ng jăk, si asa\r boh mâo, kl^t êpih amâodah kpal? Anei yơh jing jih jang klei drei dlăng ho\ng ala\ dưi thâo [uh phu\n tal êlâo. Tal 3, êjai ruah mjeh snăn ruah đơ mjeh amâo mâo klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng nga\ ôh, hlăk mâo klei ]a\t đ^ jăk, ana mơ\ng 1 thu\n mkrah truh kơ 2 thu\n mkrah jing hlăm knua ana\n yơh. Yuôm bhăn h^n jing gru grep liê leh amâo mâo k’hư, kyuadah tơ k’hư he\ ênưih srăng tuôm ho\ng klei mnơ\ng ngă, lehana\n mâo gru êka snăn ana mjeh ba pla đ^ jing awa\t snăk.

-La] jăk kơ ih lu!

Pô mblang: H'Mrư Ayun  leh anăn Y-Khem Niê