VOV4.Êđê- Hluê si lu phung thơ\ng kơ bruă lo\ hma, mtru\t mjhar duh bi liê êngao knu\k kna mơ\ng klei bi hgu\m knu\k kna - êngao knu\k kna jing sa hdră tu\ dưn ]iăng mgaih msir klei dleh dlan mơ\ng bruă lo\ hma hlăk leh anăn srăng tlă anăp. Ho\ng bruă klam jing phu\n hlăm bruă mtru\t mjhar lo\ hma, Anôk bruă mtru\t mjhar lo\ hma ala ]ar mko\ mjing leh anăn po\k ngă hdră bi hgu\m knu\k kna - êngao knu\k kna hlăm bruă lo\ hma. Hlăm anăn, mđing mko\ mjing leh anăn bi leh klei bhiăn bi hgu\m knu\k kna - êngao knu\k kna hlăm bruă mtru\t mjhar lo\ hma ]ia\ng hnưm dưi ba yua hlăm klei s^t êdi. La] kơ du\m klei tu\ dưn mơ\ng hdră bi hgu\m knu\k kna - êngao knu\k kna hlăm bruă kphê hlăk dưi po\k ngă ti ]ar Dak Lak.

Êdei êbeh 7 thu\n hluê ngă hdră ru\ pla kphê mrâo lehana\n pla mjing kphê h’^t kjăp, Trần Trọng Khánh, ti să }ư\ Êbur, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuôt, ]ar Dak Lak [uh klă du\m boh tu\ dưn mâo ba w^t mơ\ng hdră ma\ bruă anei. Klă s^t, hnơ\ng mâo boh kphê đ^ mkrah blư\, ênoh prăk bi liê duh mkra tru\n giăm 1/3 lehana\n ênoh ]h^ h’^t kjăp, đ^ h^n hlăm sang ]ơ mnia mơ\ng 1 êbâo – 3 êbâo prăk hlăm 1 kg. Trần Trọng Khánh brei thâo; leh thâo hdră pla mjing kphê h’^t kjăp dưi po\k ngă ti Dak Lak, `u ngă hră m’ar hluê ngă lehana\n tu\ mă djuê mjeh ]ia\ng ru\ pla 2 ha kphê leh khua ana mơ\ng go\ êsei. Mb^t ana\n, mâo tu\ mă du\m ktrâo la] hdră duh mkra, ktrâo la] hdră kriê dlăng đang kphê hluê hnơ\ng ]ua\n 4C. Hluê hnơ\ng ]ua\n anei, mnuih pla kphê [ua\n rơ\ng mhro\ klei ba yua êa drao krih kơ mnơ\ng pla mjing k`ăm răng mgang wa\l hd^p mda, mb^t ana\n krơ\ng kjăp anôk ngă bruă jăk h^n kơ mnuih pla lehana\n kriê dlăng đang war. Trần Trọng Khánh m`ă klă:

“Êlâo kơ ru\ pla mrâo, sơnăn hnơ\ng mâo hlăm brô 1 ton mkrah hlăm 1 ha, sơnăn hmei [uh amâo mâo boh tu\ dưn ôh lehana\n boh mnga hrui w^t kăn lu lei. Leh dưi thâo kơ hdră ru\ pla kphê mrâo mơ\ng Knu\k kna, sơnăn hmei ăt hluê ngă bruă ru\ pla mrâo lehana\n grep ana kphê. Truh kơ ara\ anei kphê hmei mâo 7 thu\n leh hnơ\ng mâo boh kphê ara\ anei đ^ h^n, mâo mơ\ng 2 – 2 ton mkrah hlăm 1 ha”.

Ăt mse\ ho\ng Trần Trọng Khánh, lu mnuih [uôn sang ngă lo\ hma pla mjing kphê mkăn ti Dak Lak jho\ng ai tiê ru\ pla kphê mrâo lehana\n pla mjing kphê h’^t kjăp. Mơ\ng thu\n 2012, hdră bruă đru hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang “ Phung ngă bruă Mtru\t mjhar mnuih [uôn sang ngă lo\ hma mguôp mb^t ho\ng đang war bi hmô” hlăm đang kphê dưi po\k ngă ti 7 kdriêk pla kphê lu mơ\ng ]ar. Mta k`ăm mơ\ng hdră ma\ bruă ana\n jing hrui m[^n du\m go\ êsei pla mjing kphê điêt hliê hluôt, mko\ mjing du\m êpul mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ]ia\ng đru hriăm mjuăt du\m hdră duh mkra pla mjing kphê mrâo mrang lehana\n klei hâo hưn kơ sang ]ơ mnia; mko\ mjing du\m đang war bi hmô, hluê ngă bruă ktrâo la] kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma hlăm êpul ti du\m gru hmô hưn mdah hluê hdră “mnuih [uôn sang ngă lo\ hma hriăm mjuăt mnuih [uôn sang ngă lo\ hma”; đru mkra mđ^ du\m êpul djăp hnơ\ng ]ua\n jing du\m êpul bruă hgu\m mguôp mb^t, mko\ sang ]ơ mnia “blei mb^t, ]h^ mb^t”. Truh thu\n 2017, hdră mâo mko\ mjing leh 63 êpul mnuih [uôn sang ngă lo\ hma, ho\ng 3 êbâo 262 go\ êsei pla mjing ênhă pro\ng giăm 3 êbâo 500 ha kphê, mko\ mjing Êpul bruă hgu\m Nguyên Trường Thịnh, kdriêk Krông Pa] lehana\n Êpul bruă hgu\m Quyết Tiến, kdriêk }ư\ Mgar.

Phạm Phú Ngọc, khua bi ala kơ adu\ bruă Nestlé Việt Nam ti Tây Nguyên brei thâo; Nestlé Việt Nam jing 1 anôk bruă ba ana\p hluê ngă bruă đru hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang mơ\ng thu\n 2010 truh kơ ara\ anei. {uh klă boh tu\ dưn lu mta mơ\ng hdră ma\ bruă, lu thu\n êgao Nestlé hluê ngă leh lu bruă đru hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang ti lu mta bruă mse\ si kphê, ca cao, ]ê, êa mnăm trô hlăm giêt. Boh nik gơ\, ho\ng bruă mkra mjing kphê dưi hluê ngă lu ti Dak Lak lehana\n alu\ wa\l lăn Dap kngư, hdră bi hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang ba w^t leh du\m boh tu\ dưn klă s^t:

“Klă s^t hdră bruă đru hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang hmei tu\ mă lu boh tu\ dưn. Leh mu\t hlăm hdră bruă, sơnăn hmei dưi mjing 1 êpul bruă hluê boh yuôm kphê. Hmei ba nao hlăm du\m êpul bruă duh mkra mơ\ng Việt Nam ênoh yuôm kphê hlăm hdră hmei pia jing hdră bruă Nestcafe Plan, bruă mâo mjing ênoh yuôm mb^t, ana\n jing s^t drei ngă bruă djăp mnuih dưi tu\ mă boh tu\ dưn. S^t du\m êpul hgu\m hluê ngă boh tu\ dưn srăng kah mbha bruă ngă klei đua klam klă s^t amâo dưi ngă mđ^ mđăl ôh, lehana\n srăng dưi mkiêt mkriêm ai ngă bruă. Lehana\n 1 hlăm du\m boh tu\ dưn jăk h^n Nestlé dưi dưn yua ana\n jing s^t mnuih [uôn sang ngă lo\ hma hluê ngă hdră anei, sơnăn digơ\ bi tui hluê hdră pla mjing kphê h’^t kjăp hluê djo\ 3 mta ]ua\n kơ bruă duh mkra – ala [uôn – wa\l hd^p mda, knhal tui] Nestlé tu\ mă kphê mâo hnơ\ng jăk h^n ]ia\ng ba nao kơ sang máy ăt mse\ mơh ba ]h^ kơ du\m ala ]ar amâo lo\ dleh dlan mse\ si êlâo dih ôh”.

Hluê si Ngô Nhân, khua Anôk bruă mtru\t mjhar mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ]ar Dak Lak, hdră bi hgu\m knu\k kna – mnuih [uôn sang jing bruă ba yua mâo mta phu\n klă s^t kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma, iêu jak mnuih [uôn sang ngă lo\ hma phu\n knơ\ng hlăm kr^ng ]o\ng pô hluê ngă, amâo mâo mgo# ôh. Kyua ana\n, hlăm hruê mlan kơ ana\p, lo\ dơ\ng kriê kjăp du\m hdră po\k mlar hdră bi hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang, klă s^t jing hdră ngă bruă mtru\t mjhar mnuih [uôn sang ngă lo\ hma mguôp mb^t ho\ng du\m đang war bi hmô kơ du\m kr^ng pla kphê lu hlăm ]ar Dak Lak ăt mse\ mơh lo\ dơ\ng kriê kjăp du\m bruă ngă mơ\ng êpul khua kriê dlăng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma. Mb^t ho\ng ana\n, du\m mta mnơ\ng mkăn mse\ si ana boh kroh, bruă rông mnơ\ng, kan hdang ăt bi mâo klei đru mdul kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma hluê hdră đru hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang:

“Hlăm hruê mlan êgao ho\ng klei găl jing kphê mnơ\ng pla phu\n, hmei mâo leh du\m klei đru hgu\m ho\ng du\m êpul hgu\m knu\k kna mnuih [uôn sang. Kâo ]ang hma\ng sơnei ho\ng du\m mta mnơ\ng mâo mse\ si tiêu, ana boh kroh, hlăm bruă rông mnơ\ng, boh nik gơ\ hlăm bruă rông kan hdang, rông kan êa kba ăt ]ia\ng bi mâo ai tiê mơh mơ\ng du\m t^ng nah êngao mâo klei đru mdul ]ia\ng hrăm mb^t ho\ng anôk bruă ]ia\ng đru mnuih [uôn sang ngă lo\ hma dưi mâo du\m gru hmô bi hgu\m ]ia\ng pla mjing du\m mta mnơ\ng mâo ênoh yuôm pioh ba yua kơ klei hd^p mda yang [uôn”./.

Ho\ng hdră k`ăm ]ia\ng mtru\t mjhar lo\ hma jing kban mko\ plah wah mnuih [uôn sang ho\ng anôk bruă mnia blei, mb^t anăn mlih mrâo hdră ngă bruă lo\ hma leh anăn đru mguôp hlăm hdră mlih mrâo bruă mtru\t mjhar lo\ hma, mrâo anei, Anôk bruă mtru\t mjhar lo\ hma ala ]ar mko\ mjing leh klei bi k[^n quốc tế kơ klei bi hgu\m knu\k kna - êngao knu\k kna hlăm bruă mtru\t mjhar lo\ hma ti [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, ]ar Dak Lak. Mơ\ng klei bi k[^n anei đru leh kơ du\m t^ng ba mdah du\m klei blu\ mguôp klă klơ\ng, đru bi leh klei bhiăn kuôl kă knu\k kna - êngao knu\k kna hlăm bruă lo\ hma, mjing jar hdră bhiăn ]ia\ng kơ Quốc hội hưn mdah Hdră bhiăn bi hgu\m knu\k kna - êngao knu\k kna mb^t hlăm wưng kơ anăp.

Pô ]ih klei mrâo mâo klei bi trông ho\ng PGS.TS Lê Quốc Thanh- Khua anôk bruă mtru\t mjhar lo\ hma ala ]ar kơ mta phu\n anei.

-Elâo h^n ]ia\ng la] jăk kơ K’ia\ng nai pro\ng, nai pr^n Lê Quốc Thanh hriê hlăm klei bi blu\ hrăm anei. Ara\ anei kâo kơ ih yăl dliê bi mnga] brei kơ boh phu\n lehana\n mta ]ua\n mơ\ng hdra\ bi hgu\m knu\k kna lehana\n êngao knu\k kna?

Lê Quốc Thanh: Drei thâo kla\ leh jih jang klei mtru\t mjhar brua\ lo\ hma ti Việt Nam jing sa hlăm du\m brua\ mâo knu\k kna mđing uê` snăk, Phu\n brua lo\ hma mđing uê`. Lehana\n boh s^t hlăm klei duh mkra pla mjing tơdah amâo mâo brua\ mtru\t mjhar brua\ lo\ hma Việt Nam jing he\ leh mse\ si sa ana\n knăl mâo giăm 30 thu\n ho\ng anei leh, lehana\n đru kơ brua\ pla mjing ngă leh brua\ ho\ng klei tu\ jing. Lehana\n brua\ lo\ hma drei jing leh sa kmeh gơ\ng kơ klei duh mkra, mse\ si ara\ anei ăt jing sa brua\ klam mâo đru mguôp leh amâo mâo djo\ điêt ôh mơ\ng brua\ đru mtru\t mjhar brua\ lo\ hma. Klei bi hgu\m knu\k kna lehana\n êngao knu\k kna mâo dưn yua leh jih hlăm yang [uôn, ]ia\ng dưi ngă brua\ ho\ng klei tu\ dưn hla\m êpul brua\ lo\ hma, tơdah drei kia\ kriê jăk snăn brua\ lo\ hma sra\ng mâo ba w^t klei tu\ dưn pro\ng snăk. Kyuana\n yơh klei bi mguôp brua\ knu\k kna lehana\n êngao knu\k kna mâo ruah leh hlăm brua\ lo\ hma k`ăm ]ia\ng ngă brua\ mâo klei tu\ dưn h^n, lehana\n mâo mnuih sia\ suôr h^n ho\ng brua\ knua\.

Lehana\n hmei mâo klei bhiăn pioh mjing klei găl kơ du\m t^ng bi hgu\m đru hdơ\ng găp jih jang brua\ ]ua\n, klei dưi, lehana\n knhal tui] jing mnuih mâo dưn pro\ng h^n jing mnuih ngă lo\ hma. Si srăng ngă ]ia\ng mđ^ klei tu\ dưn brua\ duh mkra pla mjing, lehana\n đăm le\ ôh hlăm klei amâo mâo năng tuôm mse\ si ara\ anei, drei dôk găn.

-Snăn hlei pô srăng dưi bi mguôp hlăm hdra\ hgu\m knu\k kna lehana\n êngao knu\k kna anei?

Lê Quốc Thanh: Jih jang dưi sơăi, amâo mâo ênoh ]oh ]ua\n ôh, [ia\dah tinei jing knang kơ klei bhiăn ngă brua\ mb^t. Jing mse\ si sa anôk hlăp mb^t, ih mâo klei ]ia\ng, mâo mta\ k`ăm ]ia\ng ngă, ih mâo klei tu\ dưn, mâo brua\ ]ua\n, mâo brua\ klam, lehana\n hmei srăng jing êpul pioh mjing jih jang klei ]ia\ng ana\n dưi jing klei s^t mâo du\m dhar brua\, êpul êya lehana\n knhal tui] jing ti brua\ ngă duh mkra pla mjing, srăng dưi ngă ho\ng klei pral h^n, jăk h^n lehana\n kla\ mnga] h^n.

-Mse\ si ih yăl dliê leh, êjai hgu\m hlăm hdra\ ana\n, mnuih dưi dưn lu h^n jing phung ngă lo\ hma, snăn boh s^t si klei tu\ dưn ana\n?

Lê Quốc Thanh: Mnuih ngă lo\ hma srăng mâo klei tu\ dưn tơdah mnuih pla mjing ana\n thâo kla\ kơ boh mnga pô pla mjing kơ anôk srăng ]h^. Klei yuôm bhăn ti anei drei hlăk bi mlih klei thâo săng hlăm hdra\ pla mjing. Drei bi mlih mơ\ng hdra\ pla mjing ]o\ng duah ma\ pô [ơ\ng ma\ pô, đue\ nao kơ hdra\ pla mjing hluê êlan duh mkra mnia mblei, [ia\dah klei yuôm h^n jing klei bi mnia mblei ana\n, jing jih jang mnơ\ng pô pla kơ hlei pô srăng blei, ti anôk ]h^ ho\ng ya ênoh ]ua\n bi mnia mblei? Boh mnga jăk mơ\? Snăn amâo mâo ôh pô mkăn êngao kơ anôk brua\ đru mtru\t mjhar brua\ lo\ hma yơh kăp k]e\ kơ mnuih pla mjing, ]ia\ng kơ jih jang mnuih pla mjing dưi ngă brua\ pô ho\ng klei jăk lehana\n pral h^n.

Kyuana\n phung anei jing pô phu\n hlăm jih brua\ ]ua\n dôk ngă. Di`u mâo ai dưi, kdrap ma\ brua\, [ia\dah hmei mâo hdra\ ma\ brua\, hmei lo\ mâo êpul giăm h^n ho\ng mnuih [uôn sang pioh dưn yua jih ai ktang, klei găl mkăn, mta k`ăm knhal tui] jing ti boh mnga.

-Snăn ara\ anei brua\ hgu\m knu\k kna lehana\n êngao knu\k kna, si klei dleh dlan lehana\n klei găl `u mâo hlăm klei bi hgu\m mb^t?

Lê Quốc Thanh: Ara\ anei kâo la] jing kơ klei găl, lehana\n klei dleh dlan snăn ăt kreh nao mb^t. Mâo he\ mta anei jing jăk. {ia\dah drei ăt dôk ngă brua\ êjai lehana\n bi mlih êjai. Ana\n yơh jing klei nô năng amâo mâo năng mâo ôh kbia\ hriê mơ\ng klei bhiăn ngă brua\ bi dleh he\. Lehana\n mơ\ng klei bhiăn ana\n mơh drei dơ\ng bi mko\ mjing hdră êlan ma\ brua\ kơ mdê bi mta brua\.

Kyuana\n êjai dôk ngă brua\ snăn klei găl lehana\n klei dleh dlan drei tuôm ara\ anei tăp be\ hnơ\ng bi đăo knang mb^t, tăp be\ hnơ\ng du\m êpul êya bi tru\n s^t hlăm brua\, lehana\n jih jang mnuih bi ngă. {ia\dah tui si kâo ]ia\ng jing brei drei thâo bi đru, tơdah drei mdưm klei tu\ dưn kơ mnuih pla mjing jing tal êlâo h^n, lehana\n kơ yang [uôn, s^t nik drei sra\ng mâo yơh sa hdră êlan ma\ brua\ kjăp h^n.

-La] jăk kơ K’ia\ng khua nai pro\ng, nai pr^n Lê Quốc Thanh!