VOV4.Êđê- Hlăm du\m giăm anei, yan adiê dleh ktuê dlăng hma^ kjham kơ bruă pla mjing lo\ hma ti Lăn Dap Kngư. }ia\ng pla mjing mdrơ\ng ho\ng klei bi mlih yan adiê, lu [^ng ngă lo\ hma Lăn Dap Kngư ba yua kdrăp krih êa mkiêt mkriêm mguôp ho\ng hbâo pruê. Anei jing sa hlăm du\m hdră tu\ dưn ]ia\ng mđ^ hnơ\ng ba yua hbâo pruê kơ ana pla mjing, mb^t anăn mkiêt mkriêm êa krih, mnuih mă bruă.

Ti sa\ Nâm Yang, kdriêk Đa\k Đoa, ]ar Gialai, Huỳnh Mau jing pô ba ako\ hla\m brua\ ba yua kdra\p krih êa rô] bi thư\ kơ ênha\ 20ha đang boh kroh mâo lu mta mnơ\ng pla ti go\ sang pô. Hluê si klei ayo\ng mka\ t^ng, kha\dah ênoh pra\k duh bi liê tal êlâo kơ kdra\p anei lu, [ia\dah boh tu\ dưn ba w^t jing sui. Brua\ ba yua kdra\p mrâo anei, amâo djo\ kno\ng mđ^ hnơ\ng mâo boh mnga lu [ia\dah lo\ mkiêt mkriêm lu ênoh pra\k bi liê mka\n mse\ si pra\k bi liê kơ hbâo pruê hro\ truh 40%, hnơ\ng êa krih lehana\n ênoh mnuih ma\ brua\ a\t dưi bi hro\ lu mơh.

“Hmei po\k hdra\ krih êa mkiêt mkriêm lehana\n yua kdra\p krih anei ]ia\ng pruê hbâo jing ja\k êdi, kha\dah ênoh duh bi liê tal êlâo jing lu [ia\dah kơ êdei ana\n drei sra\ng ba w^t klei ga\l hla\m brua\ pruê hbâo kơ jih jang mnơ\ng pla, tal dua jing hla\m wưng ara\ anei yan adiê amâo ja\k ga\l, klei ]ia\ng kơ êa krih yua hla\m brua\ lo\ hma lu êdi tơdah drei kno\ng krih, amâo thâo ba yua kơ brua\ mka\n, amâo thâo mkiêt mkriêm êa jua kla\ s^t đang war drei sra\ng k[ah êa lu, tơdah k[ah lu êa hnơ\ng mâo boh mnga sra\ng [ia\”

Mse\ sna\n, Nguyễn Viết Chiểu ti sa\ Êa Mnang, kdriêk }ư\ Mgar mko\ dưm leh sa kdra\p krih êa bi rô] thư\ thư\ kơ 1 ha tiu pla plua\ ho\ng đang kphê ti go\ sang. Hluê si Chiểu, kdra\p anei mâo boh tu\ brua\ duh mkra kla\ s^t, [ia\dah mnuih nga\ lo\ hma a\t mđing truh kơ hnơ\ng tu\ ja\k hdra\ mko\ dưm, ba yua:

“Kơ hdra\ krih êa bi rô] thư\ kâo [uh ja\k êdi, [ia\dah êjai hluê nga\ hdra\ krih êa snei mâo du\m klei bluh mâo [^ng nga\ lo\ hma amâo dưi msir mghaih. Kơ kdra\p mko\ mâo mnuih thâo, mâo mnuih amâo thâo ôh. Mnuih amâo thâo di`u blei lu mnơ\ng dhơ\ng amâo h’^t kja\p ôh, di`u nga\ mkra sa dua thu\n jhat jih lehana\n lui sna\n.

Hluê Nai pro\ng Phạm Công Trí, K’ia\ng khua adu\ hria\m kơ brua\ lo\ hma, knơ\ng ksiêm duah kơ brua\ kreh knhâo, brua\ lo\ hma dliê kmrơ\ng La\n dap kngư, brua\ ba yua hdra\ krih êa bi rô] thư\ thư\ mguôp ho\ng klei pruê hbâo hluê êlan êa kơ  kphê sra\ng bi hro\ 600m3 êa/ha/yan. Ênoh bi liê kơ hbâo pruê a\t hro\ 20% mka\ ho\ng hdra\ pruê hbâo mse\ yang đar. Nai pro\ng Phạm Công Trí la] snei:

“Tơdah drei t^ng sa kg hbâo pruê sna\n ênoh ]h^ sra\ng đ^ mơ\ng 5 – 10 blư\ mka\ ho\ng hbâo mse\ êlâo [ia\dah drei duh bi liê kơ hbâo pruê jih hla\m thu\n sna\n ênoh mnuih [uôn sang nga\ lo\ hma sra\ng tla [ia\ h^n. Sa klei mka\n ana\n jing, tơdah drei thia\m mbo\ mnơ\ng tu\ ja\k hluê êlan êa, agha sra\ng mâo ma\ jih mnơ\ng tu\ ja\k lehana\n êa ti kr^ng la\n dôk pla lehana\n sa mta klei mka\n hmei ]ia\ng la] ana\n jing hdra\ pruê hbâo ti phu\n mse\ êlâo drei kreh jik rơ\k, bi mbuôn la\n. Nga\ sna\n lui] lu hruê mmông hma\i truh kơ agha, nga\ kơ ana ênưih luh adiê. {ia\dah ho\ng kdra\p krih êa mkiêt mkriêm, drei amâo lui] mmông jik rơ\k kyua ana\n mâo mnơ\ng sun luôm jih đang kphê ba w^t boh tu\ dưn êdi”.

Dưi la], hdra\ krih êa mkiêt mkriêm mguôp ho\ng brua\ pruê hbâo hla\k jing hdra\ msir kreh knhâo, mrâo êdi hla\m hdra\ nga\ lo\ hma djo\ guôp ho\ng klei bi mlih yan adiê, đru mđ^ hnơ\ng tu\ brua\ duh mkra h’^t kja\p kơ mnuih [uôn sang nga\ lo\ hma./.

}ia\ng đru kơ [^ng ngă lo\ hma thâo săng lu h^n kơ boh tu\ ăt mse\ mơh hdră ba yua kdrăp krih êa mkiêt mkriêm mguôp ho\ng hbâo pruê, hmei mâo klei bi trông ho\ng Nguyễn An Khê, pô thơ\ng kơ bruă lo\ hma mơ\ng Knơ\ng bruă kdrăp krih êa Khang Thịnh alu\ wa\l Lăn Dap Kngư.

-Akâo kơ ih yăl dliê lăng, krăp krih êa bi rô] thư\, mguôp ho\ng klei mtlai êa hbâo krih kơ mnơ\ng pla mâo bi kla\ leh klei tu\ dưn kơ mnuih pla mjing ti Lăn Dap Kngư. Dưi mơ\ ih mblang brei klei jăk mơ\ng kdrăp anei?

Nguyễn An Khê: Klei jăk găl mơ\ng kdrăp anei jing kơ ênoh, lehana\n hnơ\ng drei mtlai srăng tr^p djo\, sitôhmô ho\ng [a\ng bi rô] hlăm sa mmông 1lih 6, snăn hlăm jih jang êlan đ^ng êa, ho\ng ai kp^ bi rô] êa ăt kno\ng knar ana\n, liăp 1lip 6 êa kbia\. Anei yơh jing atur jăk kơ drei mtlai êa hbâo, tơdah amâo mâo ôh mse\ sna\n jing klei drei krih êa hbâo anei amâo mâo srăng bi knar ôh, klei yuôm bhăn tal êlâo jing jing ho\ng ênoh bi knar mse\ sơăi hlăm tar war. Snăn yơh kdrăp anei dưi t^ng mka\ djo\ tr^p mtam du\m ênoh hbâo srăng ba yua man djăp kphê, amâo mâo êbeh ăt kăn k[ah rei.

-Si hdra\ ba yua kdrăp krih êa anei, akâo kơ ih k]e\ brei?

Nguyễn An Khê: Boh nik nak ]ia\ng kơ mnuih pla mjing dưi bi hro\ h^n êdi hlăm klei duh bi liê, snăn hdra\ ma\ brua\ kno\ng mnuih pla mjing êjai ]ia\ng krih êa hbâo, lehana\n krih êa snăn ngă brua\ bi djo\ ho\ng hdra\ ana\n, mâo leh klei ktrâo ata\t [h^ kl^. Bi tơdah krih êa hbâo leh drei krih ênu\m êa hbâo snăn drei rao bi mdoh he\ đ^ng êa ho\ng hdra\ drei lo\ krih êa hlăm sa wưng ]ia\ng bi mdoh he\ đ^ng, snăn kơh jăk lehana\n mâo sa dua mlan drei lo\ rao bi mdoh đ^ng ho\ng hdra\ po\k jih mbah brei êa kbia\ pral kơ ta].

-Snăn êjai klei ba yua kreh mâo mơ\ klei dăl đ^ng amâodah hơăi?

Nguyễn An Khê: ~u amâo mâo dưi dăl ôh, kyuadah mơ\ng du\m [a\ng đ’điêt bi rô] êa thư\ thư\ ana\n, kno\ng dăl he\ hu^dah mâo [ruih hlăm lam đ^ng đue\ nao kơ ta], dua le\, lăn mơ\ng êngao kăt he\ [a\ng ana\n, kyuadah đ^ng jing dơr hlăm gu\ lăn. Tơdah mâo mnơ\ng mơ\ng êngao bi dăl he\ jing ăt găn mâo kdrê] kăp kar mơh kyuana\n amâo mâo dưi mu\t ôh, kyua mâo mnơ\ng kăp kar ana\n yơh snăn êlan êa kbia\ amâo mâo klei tuôm duah dăl ôh. Tal dua le\ ana\n jing, tơdah mâo agha mơ\ng êngao mu\t kma snăn ti [a\ng bi ro] êa ana\n mâo leh kđhăp, mơ\ng ai êa kơh tlưng kdhăp ana\n po\k êa kbia\, tơdah amâo mâo ai êa kđhăp ana\n mse\ si val kđăl kr^p kr^p mtam. Mse\ snăn, mnơ\ng mơ\ng êngao amâo mâo dưi mu\t ôh, bi mơ\ng lam mâo leh kdrê] kăp kar snăn tơdah amâo mâo mnuih po\k snăn amâo mâo klei duah dăl ôh. Kno\ng tơdah drei ba yua du\m mta hoá chất amâo mâo djo\, srăng ngă bi êko\ hlăm đ^ng, snăn klei anei hmei mâo leh mơh hdra\ ktrâo ata\t nik mơh, si srăng mtlai, ho\ng ya do\ mtlai, amâo mâo dưi duah bi mtlai plia\ plia ôh.

-Bi klei kơ pui kmla\ pioh bi êran kdrăp krih êa anei, ăt jing sa mta brua\ ngă kơ mnuih ngă lo\ hma ru\ng mơh, kyuadah ara\ anei, păt ]iang jih jang pui kmla\ mâo dhiang ba kơ hma kphê jing ]o\ng mnuih [uôn sang duah ma\ êlan, mơ\ng ana\n pui amâo mâo hơ^t sa hnơ\ng ôh, tăp năng êdu, tăp năng ktang, ênưih le\ hlăm klei amâo mâo jăk êjai bi êran ]ia\ng krih êa, si ih mblang kơ klei mnuih ngă lo\ hma mâo klei êmuh anei?

Nguyễn An Khê: Jih jang kdrăp krih êa anei mô tơr phu\n jing ti pom adih, drei krih ]ia\ng bi êran ho\ng pui kmla\ tu\ mơh, amâodah ho\ng êdeh kang bi êran dinamo tu\ mơh, thâo anôk mâo êa ]o\ng đoh mơ\ng dlông ăt dưi mơh, khda\ drei kno\ng mâo sa boh pom êa jing dưi leh. Bi tơdah pui êdu amâodah kno\ng êran ma\ 1 fa snăn drei ba yua pom điêt h^n drei krih [ia\ h^n, bi tơdah pui kmla\ ktang, drei ba yua pom pro\ng h^n, snăn drei dưi krih hlăm sa ênha\ pro\ng h^n mơh.

-La] jăk kơ ih lu!

Pô mblang:  H'Nê]  Ê`uôl - Y-Khem Niê