VOV.Êđê - Leh dua thŭn dưi ba čhĭ hluê ktuê êlan phŭn truh ti China, thŭn 2024, boh durian ba wĭt leh êbeh 3 êklai USD, truh êbeh mkra wah ênoh prăk bi mnia mblei djam mtam – boh kroh mơ̆ng Việt Nam, hlăk wăl anôk mnia mblei mâo lu lehanăn dŭm krĭng pla boh durian mơ̆ng Việt Nam dưi pŏk mlar. Ƀiădah ară anei, ênhă boh durian “đĭ nanao”, êbeh 6 blư̆ leh 10 thŭn, snăn mâo lu hnư boh durian ba čhĭ mâo arăng ba wĭt kyua mâo lu mta êa drao dôk đuôm lehanăn amâo thâo klă anôk pla, ngă kơ anôk bruă anei msĕ si dôk sa anôk.

Ƀĭng ngă lŏ hma ƀuh “Boh pla ba wĭt boh tŭ kdlưn”, dôk anăp klei kruh rai, anôk bruă duh mkra ba čhĭ kơ ala tač êngao dôk tlă anăp hŏng klei kruh rai lehanăn bruă mkŏ mjing krĭng pla boh durian djăp hnơ̆ng čuăn, đru krơ̆ng “klei čang hmăng êklai đolar” mơ̆ng anôk bruă, mŭt hlăm sa wưng yuôm bhăn.

Si srăng ngă čiăng kơ boh durian jing mnơ̆ng ba čhĭ mâo anăn knăl ala čar, krơ̆ng kjăp kơhưm lehanăn ba yua jih klei găl mâo čiăng ba čhĭ kơ ala tač êngao? Dŭm klei čih mâo akŏ “Boh durian Việt Nam: Anôk bruă êbâo êklai prăk lehanăn ktuê êlan krơ̆ng kjăp kơhưm” mâo Êpul čih klei mrâo kơ Sang mđung asăp blŭ Việt Nam ti lăn dap kngư hluê ngă srăng mblang klă kơ bruă anei.

Klei čih tal 1 lač kơ dŭm klei “hgăm” huĭ srăng ngă kruh rai anăp klei bi kluh pla mjing, hnơ̆ng tŭ jăk amâo bi knar, klei ngă mdêč mdar mrô krĭng pla, klei thâo mkra mjing – kriê pioh ka djŏ guôp lehanăn wăl anôk mnia mblei mâo klei bi êdah bi kdung amâo lŏ hrui blei.

Akŏ yan dirian, ti krĭng pla mjing mơ̆ng Êpul hgŭm bruă lŏ hma Tân Lập Đông, ƀuôn hgŭm Pơng Drang, čar Dak Lak, phung blei durian bi hiu duah blei. Knŏng klei anei, thŭn anei ênoh blei ti đang pla mjing kăn mâo leh hŏng 80% ênoh akŏ yan blei thŭn dih. Nguyễn Hữu Chiến, khua kiă kriê êpul hgŭm bruă lŏ hma Tân Lập Đông brei thâo, yan anei, wăt phung blei leh anăn ƀĭng ngă lŏ hma mâo klei răng. Klei anei amâo djŏ kyua klei hrui blei hrŏ amâodah ênoh ênưih. Diñu dôk mĭn kơ boh klei êbeh mta knĭ O, Cadimi lŏ ngă bi kpăk klei ba čhĭ msĕ hŏng hlăk akŏ thŭn:

“Bruă anei ăt hluê si anôk bruă kriê dlăng knŭk kna srăng hmao ƀuh ya ngă êbeh mta anei, mơ̆ng anăn đru hưn hŏng êpul hgŭm bruă, leh anăn kơh truh hŏng mnuih ƀuôn sang. Ară anei, mnuih ƀuôn sang amâo mâo thâo ôh ya wưng mâo mta anei.”

Klei uêñ mĭn kpăk klei ba čhĭ kyua êbeh mta kñĭ, Cadimi ăt dôk kpĭ knơ̆ng bruă. Vũ Quang Phúc, khua êpul grŭp Trung Bảo Tín, knơ̆ng bruă thơ̆ng ba čhĭ boh mnga ti čar Dak Lak brei thâo, knơ̆ng bruă ăt dôk răng mơ̆ng klei hrui blei, djă poih leh anăn ksiêm mkă. Klei uêñ mĭn anei ăt dôk prŏng êdi êjai durian mŭt hlăm wưng hrui pĕ.

“Mơ̆ng akŏ thŭn truh kơ ară anei, knơ̆ng bruă tuôm hŏng lu klei dleh dlan, boh ba čhĭ amâo mâo lu, hră mơar dleh leh anăn sui. Đa đa mâo êdeh guôn truh sa mlan, ƀiădah truh kơ mmông dưi mŭt boh jhat leh”.

Hlăm 10 thŭn êgao, dhar bruă durian Việt Nam dưi đĭ kyar hŏng klei pral ka tuôm mâo, mơ̆ng 32.000ha đĭ giăm 180.000ha hlăm thŭn 2024, jing boh mnga ba čhĭ phŭn, hnơ̆ng mnia mblei êgao 3 êklai dolar Mi. Čar Dak Lak ktưn đĭ ba anăp hlăm lăn čar hŏng giăm 39.000ha leh anăn wưng anei mâo leh 41.000ha êjai mâo thiăm ênhă bi mŭt mbĭt mơ̆ng Phú Yên.

Ƀiădah klei đĭ kyar pral ăt ngă mâo klei kluh rai ktang. Vũ Phi Hùng – Khua knơ̆ng bruă duh mkra mnia mblei boh mnga Cao Nguyên (Sarita) ăt dôk uêñ mĭn: Hnơ̆ng jăk ngă bruă amâo mâo msĕ, phung pla mjing pla hluê si klei pô thâo, pô pla amâo mâo klei hriăm kơ hbâo pruê, êa drao krih, mnơ̆ng yua duh bi liê jing dŭm mta ngă kơ bruă rơ̆ng kơ hnơ̆ng tŭ jăk jing dleh dlan êdi.

 “Klă sĭt bruă pŏk phai ênhă plă mjing ară anei amâo mâo nao mbĭt hŏng ai dưi pla mjing jing hŭi hyưt đi.Tal 2 jing yua hbâo pruê, êa drao răng mgang amâo mâo hrăm mbĭt kyua drei amâo mdưm hnơ̆ng čuăn hlăm hdră pla mjing durian. Drei ăt ka mâo klei čih hưn mơ̆ng dŭm krĭng pla mjing, kyuanăn bruă mâo durian djŏ klei čuăn ăt jing dleh dlan êdi”.

Lê Văn Thành, k’iăng khua êpul hgŭm bruă lŏ hma doh Krông Pač brei thâo, boh klei hnơ̆ng jăk amâodah mta êbeh knŏng jing klei thâo ƀuh hlăm dhar bruă durian. Klă sĭt klei ngă bruă mơ̆ng êpul hgŭm bruă brei ƀuh, klei dleh kpăk kyua kƀah klei klă mngač, kƀah hnơ̆ng čuăn. Lê Văn Thành hưn, thŭn 2023, Êjai êpul hgŭm bruă ngă hră mơar bi klă mrô krĭng pla mjing kơ 200ha durian pô, dưi hmao ƀuh 57ha hlăm ênoh anăn mâo leh sa anôk bruă mkăn plah mmiă klei dưi bi klă.

Lê Văn Thành ƀuh ênguôt êjai wăt pô đang pla mjing leh anăn anôk bruă djŏ tuôm thâo klă boh klei, klei plah mmiă ăt mâo klei tŭ ư, ƀiădah čiăng lŏ wĭt mă klei dưi anăn truh kơ ară anei ka mâo boh tŭ dưn:

“Mơ̆ng thŭn 2022 jing diñu ngă leh. Truh thŭn 2023, hmei ngă amâo lŏ mâo ôh. Mrô krĭng pla mjing msĕ hră lăn mnuih ƀuôn sang. Arăng mă mđuĕ amâo dih nei ôh ƀiădah tơdah mâo klei truh mnuih ƀuôn sang srăng tŭ klei hmăi”.

Kƀah klei klă mngač hlăm dhar bruă durian lŏ nao truh hlăm bruă mkra mjing leh anăn đung hruh mnơ̆ng dhơ̆ng. Hlăm gưl ksiêm dlăng wưng pla mjing 2024, anôk bruă djŏ tuôm čar Dak Lak hmao ƀuh mâo knơ̆ng bruă mâo mrô krĭng pla mjing jing amâo djo dŏ pô čiăng mƀlir ti dŭm huôm mnơ̆ng ba čhĭ, êjai knơ̆ng bruă mkăn pŏk thiăm anôk đŭng ruh amâo mâo ngă hră mơar, amâo mâo djŏ hdră bhiăn doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng…

Nguyễn Thị Thành Thực, Khua hlăm dhar bruă lŏ hma mrô Việt Nam lač, mgaih msir jih hnơ̆ng dŭm klei amâo klă mngač hlăm bruă durian jing yuôm bhăn sơnăk, čiăng mkŏ mjing sa bruă mnơ̆ng dhơ̆ng kjăp mơ̆ng hdră bhiăn leh anăn klei jăk:

 “Mrô krĭng pla mjing jing phŭn agha, jing ngăn dŏ mơ̆ng phung pla mjing. Bruă mkăo mrô krĭng pla mjing srăng jing hnơ̆ng čuăn bruă klam klă klơ̆ng mơ̆ng grăp gưl bruă sang čư̆ êa, mơ̆ng ƀuôn hgŭm kơ dlông. Amâo lŏ brei mâo ôh boh klei ară anei: bruă sang čư̆ êa dôk guôn mnuih ƀuôn sang, knơ̆ng bruă nao akâo mrô krĭng pla mjing. Sa krĭng bruă lŏ hma phŭn mâo bruă sang čư̆ êa čŏng nao đru ngă mnuih ƀuôn sang ngă bruă anei”.

Klă sĭt brei ƀuh, mnơ̆ng dhơ̆ng ba wĭt kyua hnơ̆ng jăk leh anăn êbeh mta mâo mơ̆ng klei awăt mơ̆ng hdră pla mjing, hnơ̆ng čuăn leh anăn klei kriê dlăng. Hŏng dŭm klei êdu kƀah anei, dŭm mlan akŏ thŭn 2025, klei ba čhĭ durian mơ̆ng Việt Nam kơ China hrŏ truh 74%, anôk mnia mblei hrŏ ktang mơ̆ng 42% trŭn adôk 28,2%, arưp kơ mta kñăm đĭ kyar hơĭt kjăp.

Klei anei amâo djŏ knŏng hdră pla mjing, ƀiădah lŏ jing klei ksiêm dlăng kjăp leh anăn klei hrăm mbĭt mơ̆ng knŭk kna, knơ̆ng bruă leh anăn ƀĭng ngă lŏ hma, čiăng mkŏ mjing boh tŭ durian klă sĭt – anôk pô pla, knơ̆ng bruă leh anăn knŭk kna hrăm mbĭt krơ̆ng kơ boh tŭ hơĭt kjăp.