VOV4.Êđê - Ti anăp lu mta mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma hrŏ ênoh hmaĭ hrui wĭt mơ̆ng lu ƀĭng ngă lŏ hma. Khădah ba yua klei găl yan adiê êđăp, krĭng lăn djŏ guôp hŏng ana boh kroh, lu gŏ sang ti Dak Nông pral bi mlih ana pla mjing, mjing lu mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma jăk, ba klei tŭ dưn bruă duh mkra.

Lầu A Si ti alŭ Phú Xuân, să Dak Nia, ƀuôn prŏng Gia Nghĩa, čar Dak Nông mâo êbeh 36 ha lăn hma. Êlâo adih, ti ênhă lăn anei ñu pla kphê, tiu ƀiădah ana tiu djiê lu, ênoh čhĭ kphê amâo h’ĭt kyua anăn prăk mnga mâo ƀiă snăk. Si jhŏng bi mlih ba pla leh boh kneh Thái, boh ƀơr lehanăn boh durian. Si brei thâo, đang boh ñu mâo dlăng kriê djŏ hdră mnêč mơ̆ng anăn mâo hnơ̆ng tŭ jăk lehanăn ênoh čhĭ ăt h’ĭt, đĭ lu blư̆ mkă hŏng bruă pla kphê. Hŏng êbeh 15 ha pla boh kneh Thái, 1 êbâo phŭn ana ƀơr lehanăn 5 êbâo phŭn ana boh durian pla pluă hlăm đang tiu lehanăn kphê, hlăm grăp thŭn ñu mâo hnư hrui wĭt truh 5 êklai prăk. “Kâo mphŭn pla pluă mơ̆ng thŭn 2000 knŏng pla pluă ana tiu hŏng kphê, bi ana boh kroh pla mơ̆ng thŭn 2014. Gru hmô pla pluă anei mâo boh tŭ dưn jing bi đru mđĭ kyar tŭ dưn hĭn. Ară anei, ana kphê tăm luič boh mnga snăn mâo leh ana tiu đru dul ƀiă, bi tơdah tiu trŭn ênoh čhĭ snăn mâo leh ana boh kroh, msĕ si bi đru anăn yơh, gơ̆ dưi ƀiă mơh mkă hŏng bruă pô knŏng pla sa mta ana. Gru hmô pla pluă ana boh kroh ba wĭt hnư hrui wĭt lu hĭn, mâo thŭn ƀiă êdi truh mơh 3 êklai prăk, bi thŭn ênoh čhĭ đĭ, boh mnga lu truh hlăm brô 5 êklai prăk.

Leh tiu trŭn ênoh nanao đrông lehanăn djŏ mnơ̆ng ngă djiê jih, aduôn Nguyễn Thị Tươi ti alŭ Nghĩa Hòa, să Dak Nia, ƀuôn prŏng Gia Nghĩa bi mlih leh mnơ̆ng pla hlăm êbeh 2 sao lăn ba pla djam mtam mtah hlăm sang ală kĭng ba yua kdrăp mrâo. Aduôn Tươi brei thâo, ƀuh yan adiê jăk găl, msĕ hŏng dŭm alŭ wăl pla djam mtam ti Lâm Đồng kyua anăn kâo nao leh ti Đà Lạt tui ksiêm kơ hdră pla djam mơ̆ng diñu. Kyua hluê ngă kjăp hdră mnêč pla mjing djam mtam doh kyua anăn djam kâo pla mâo phung ghan mnia nao mŭt hlăm đang war mtam blei. “Kâo ƀuh djam mtam tinei đĭ jing jăk găl êdi, lăn jăk mơh, ênoh čhĭ djam ăt đĭ mơh. Kâo pla lu mta djam mtam mâo djam hbei hla êruê, djam bei awak, êdak, boh giêt, trŏng msăm... wăl anôk mnia mblei ya djam mâo pô pla djam anăn yơh. Grăp mlan đang djam kâo hrui mâo mơh 20 êklăk prăk”.

Hluê si Nguyễn Văn Ban, K’iăng khua anôk bruă sang čư̆ êa să Dak Nia ară anei kluôm să mâo êbeh 1 êbâo ha ana boh kroh mâo mnuih ƀuôn sang pla pluă hlăm đang kphê, tiu. Mnuih ƀuôn sang mđĭ kyar leh 15 gru hmô ngă bruă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo lehanăn krơ̆ng kjăp hdră ngă bruă mơ̆ng 3 êpul hgŭm ngă bruă lŏ hma hŏng lu gŏ êsei nao hgŭm ngă bruă hluê hnơ̆ng čuăn VietGap. Kyua bi mlih mnơ̆ng pla djŏ guôp kyua anăn klei hdĭp mnuih ƀuôn sang mâo leh klei đĭ kyar klă sĭt. “Hmei dôk ktrâo lač kơ mnuih ƀuôn sang hlăm alŭ, ƀuôn mkŏ mjing dŭm êpul hgŭm bruă pla ana boh kroh, čiăng mơ̆ng anăn mâo klei bi hgŭm kjăp bruă hlăm bruă pla mjing lehanăn ƀuăn rơ̆ng kơ hnơ̆ng tŭ jăk. Mnuih ƀuôn sang mâo klei pral hlăm bruă ksiêm duah dŭm mta mjeh mrâo. Ară anei mâo lu gŏ êsei pla ana makka, hmei hưn mthâo leh hŏng Anôk mtrŭt mđĭ bruă ngă lŏ hma čar, anôk kriê dlăng wăl anôk ngă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo si srăng ngă čiăng ktrâo lač kơ mnuih ƀuôn sang bi mlih mnơ̆ng pla ƀiădah brei rơ̆ng kjăp hnơ̆ng tŭ jăk ana mjeh lehanăn mâo anôk hrui blei h’ĭt kjăp hlăm êdei anăp. Sa klei găl mkăn jing ti alŭ wăl să mâo sa anôk bruă dôk ngă hră m’ar čiăng duh bi liê rŭ mdơ̆ng sa sang mkra mjing boh kroh, boh čêñ hruê̆, anei jing sa klei găl kơ anôk hrui blei hlăm wưng sui”./.

Klei čih mrâo hmư̆ brei ƀuh bruă bi mlih dŭm mta ana pla mjing hlăm ênhă kphê leh anăn tiu si să Dak Nia, ƀuôn prŏng Gia Nghiã, čar Dak Nông mâo klei tŭ dưn klă sĭt. Klei bi blŭ hrăm hŏng Nguyễn Văn Chương, Khua anôk bruă mtrŭt mjhar lŏ hma čar Dak Nông kơ dŭm boh phŭn djŏ tuôm kơ bruă bi mlih ana pla mjing, rơ̆ng anôk ba čhĭ dŭm mta boh mnga lŏ hma mrâo ti alŭ wăl srăng bi klă hĭn kơ klei anei:

-Akâo kơ ih yăl dliê lăng, jih jang klei bi mlih hlăm bruă mkŏ wĭt mnơ̆ng pla mjing ti čar Daknông, leh dŭm mta boh mnga mơ̆ng mnơ̆ng pla mjing phŭn luič nanao ênoh?

Nguyễn Văn Chương: Hlăm dŭm thŭn êgao, ênoh ênil boh mnga mnơ̆ng pla mjing, mâo kphê, tiu hlăk hlê luič nanao ênoh čhĭ amâo lŏ yuôm. Anăn yơh jing dŭm mta mnơ̆ng pla phŭn hlăm čar mâo 130 êbâo ha kphê, lehanăn hlăm brô êbeh 30 êbâo ha tiu, Knơ̆ng bruă lŏ hma čar Daknông gĭt gai leh anôk mtô bi hriăm bruă lŏ hma čar mâo sa hdră bi hmô pla mjing pluă mnơ̆ng, msĕ si bi mlih war kphê, tiu hŏng klei kñăm čiăng mđĭ ênoh mâo ba wĭt hlăm sa ênhă lăn, bi hrŏ klei amâo mâo jăk truh huĭdah mâo hlăm anôk čhĭ mnia amâo mâo hơĭt. Mta kñăm kơ klei mđĭ kyar bruă pla mjing kjăp, djŏ guôp hŏng klei bi mlih yan adiê, lehanăn ƀrư̆ ƀrư̆ dưi mjing krĭng pla pluă djăp mta mnơ̆ng. msĕ hŏng anôk bruă mtô bi hriăm mâo hdră bi hmô mkŏ mjing klei pla mjing pluă mbĭt, lehanăn bi mlih mjeh mnơ̆ng pla bi mâo klei tŭ dưn hĭn, tui si drei ƀuh anăn jing bruă pla pluă kphê lehanăn ana tiu yap jing ana pla phŭn. Êngao anăn, mâo klei đru mơ̆ng anôk bruă mtô bi hriăm bruă lŏ hma ala čar, snăn anôk bruă mtô bi hriăm bruă pla mjing čar Daknông mâo ngă leh klei bi hmô hlăm 100ha hŏng hdră anei, lehanăn dưi mjing leh sa krĭng phŭn kơ bruă pla mjing pluă mâo ana boh kroh, msĕ si boh durian, lehanăn boh ƀơr mâo pla pluă lu hlăm war kphê. Lehanăn mâo klei đru mơ̆ng Anôk bruă mtô bi hriăm bruă lŏ hma ala čar, lehanăn knơ̆ng bruă lŏ hma čar mâo mkŏ mjing leh hlăm 30ha hŏng hdră bi hmô anei. Boh nik, ênhă pla pluă boh ƀơr, boh durian hlăk hlê mâo mđĭ kyar ktang. Tal êlâo dưi mjing leh krĭng pla sa nôk, mjing leh êpul mâo sa klei mĭn msĕ, mâo dŭm êpul bi hgŭm pla mjing, hlue hdră êlan mkŏ mjing ƀĭng hgŭm. Mâo dŭm êpul gŏ êsei tă leh êlan mđĭ kyar kñăm mkŏ mjing sa krĭng kñăm dưi tŭ yap djăp ênoh čuăn VietGap.

-Dhar bruă mtô bi hriăm bruă lŏ hma, si hdră mâo đru leh kơ phung pla mjing hlăm čar?

Nguyễn văn Chương: Êngao kơ klei mkŏ mjing hdră bi hmô, đru kơ mnêč dlăng kriê wiê ênăk. Anôk bruă mtô bi hriăm bruă lŏ hma lŏ bi klă sa mta bruă čuăn anăn jing mđrăm mbĭt hŏng phung ngă lŏ hma, đru kơ digơ̆ thâo dưn yua jih hdră mă bruă mrâo mrang, čiăng dưi mâo ba wĭt boh mnga doh. Hmei mđing êdi kơ bruă pla pluă ana boh kroh. Jing dŭm mta boh kroh pioh ƀơ̆ng boh, mơ̆ng anăn mơh klei dlăng kriê wiê ênăk ana boh rơ̆ng bi mâo djăp ênoh čuăn doh, đru kơ mnuih pla mjing păn kjăp hdră pla mjing doh. lehanăn, čiăng dưi mâo sa ênoh boh mnga lu, dưi ba čhĭ kơ anôk hơĭt, snăn anôk bruă mtô bi hriăm bruă lŏ hma lŏ đru kơ mnuih pla mjing bi mkŏ mjing êpul mâo sa klei čiăng, êpul hgŭm ngă bruă mbĭt, lehanăn tă brei êlan mkŏ mjing êpul hgŭm bruă pioh bi hgŭm hlăm bruă duah anôk mnia mblei boh mnga.

-Dhar bruă lŏ hma si srăng mkŏ kñăm mâo đru kơ mnuih pla mjing hlăm alŭ wăl mâo čhĭ boh mnga pô?

Nguyễn Văn Chương: Ngă klei mkŏ wĭt bruă lŏ hma bi djŏ guôp hŏng yan adiê, lehanăn mđĭ ênoh tŭ dưn hŏng kdrăp mă bruă mrâo mrang hlăm čar, snăn Daknông mâo mkŏ mjing leh krĭng truăn kơ bruă pla mjing. Lehanăn mâo krĭng pla pluă djăp mta boh kroh, mâo Anôk bruă mtô bi hriăm bruă lŏ hma tă brei êlan kơ krĭng anăn. Msĕ si hmei mkŏ mjing krĭng pla mjing ana măkka ti kdriêk Tuy Đức, pla pluă ana boh kroh ti ƀuôn prŏng Gia Nghiã lehanăn kdriêk Dak Glong, anăn yơh jing dŭm hdră bi hmô mâo tă brei leh êlan mă bruă. Êngao anăn, bruă lŏ hma tă brei hdră mkŏ mjing krĭng pla mjing sa anôk, srăng mđĭ kyar anôk mkra mjing boh mnga, kăp hrui blei, mâo hjiê bi êăt anăn yơh jing bruă hlăk dôk čiăng ngă, năng kơ čar mâo hdră êlan rŭ mdơ̆ng lehanăn jing anôk kăp hrui blei jih boh mnga mơ̆ng mnuih pla mjing. Čiăng găl ênưih iêu jak klei duh bi liê, lehanăn rŭ mdơ̆ng dŭm boh sang mkra mjing boh mnga, snăn truh kơ ară anei mâo leh lu êpul bruă lehanăn mnuih dơ̆ng bi hgŭm hŏng dŭm anôk duh mkra kñăm hluê ngă hlăm bruă mkra mjing, dưi bi mjing mnơ̆ng dhơ̆ng truăn kơ alŭ wăl pô hlăm anăn dôk mđing hĭn êdi kơ boh durian, boh ƀơr. Hmei mtă kơ mnuih pla mjing dưn yua jih klei găl pô hlăm bruă pla mjing ana boh kroh. Siămdah, êjai kơ klei duh mkra pla mjing ana boh kroh năng yơh bi mâo hdră êlan dăp êlâo mâo klei bi mguôp kjăp. klei bi mguôp tinei jing bi mguôp hluê êpul gŏ êsei, lehanăn mjing dŭm êpul hgŭm ngă klei bi mguôp duh mkr apla mjing, mâo dŭm anôk kăp hrui blei hŏng klei kjăp boh mnga mnơ̆ng phung ƀuôn sang pla mjing.

-Lač jăk kơ ih lu!