Ti Dak Lak, mbĭt hŏng klei gĭr mơ̆ng anôk bruă dhar kreh, mnuih ƀuôn sang, boh nik ênuk gưl hđeh, hlăk dôk hriăm kơ dŭm ênhiang kdŏ, kdŏ čhuang mơ̆ng djuê ana pô, čiăng lŏ dơ̆ng “krơ̆ng kjăp êwa” ênhiang kdŏ djuê ana, jak iêu phung tuê hiu čhưn truh ti krĭng Lăn dap kngư prŏng siam.

Kdŏ Čĭm Grư̆ – dưi dlăng jing sa ênhiang kdŏ êdah êdi lehanăn mâo klei bi êdah jăk lehanăn siam êdi hlăm hjiê ênhiang kdŏ mnuih Êđê. Rup Čĭm Grư̆, sa drei čĭm jhŏng, ktang êdi ti krĭng čư̆ dliê Lăn dap kngư, mâo mnuih Êđê lač msĕ si dĭng buăl mơ̆ng Yang, bi êdah kơ ai ktang, klei dưi lehanăn klei čang hmăng, klei êngiê.

Mnuih Êđê mâo klei mĭn, čĭm grư̆ jing čĭm yang, mâo lu klei myang, bi êdah ai ktang prŏng. Ênhiang kdŏ anei dưi bi hmô msĕ si rup čĭm grư̆ dôk phiơr ti dlông adiê. Diñu lač, mnuih djiê knŏng djiê hlăm kđeh asăr, bi mngăt ăt dôk dưi bi êdah hŏng dŭm drei čĭm grư̆ amâo dah wăk wai, tăng tĭt, tăng măng… leh 7 blư̆ jing dŭm mta mnơ̆ng anei srăng lŏ kkiêng jing anak mnuih. Amiư Tuir, ti ƀuôn Phơng, să Êa Tul, čar Dak Lak brei thâo: Čĭm grư̆ jing mnơ̆ng yuôm bhăn, hlăm knăm lui msat, ênhiang kdŏ jing asăp kkuh bi ktlah mơ̆ng mnuih dôk hdĭp hŏng mnuih djiê nao wĭt kơ aê aduôn atâo atiêt.  “Êlâo adih, kdŏ čĭm grư̆ dưi kdŏ hlăm knăm djiê brŭ. Ênai čing knah kwang lehanăn phung mbruă kdŏ Čĭm grư̆. Mnuih Êđê hriăm kdŏ msĕ si sa drei čĭm grư̆ dôk phiơr ti dlông adiê. Anei jing sa ênhiang kdŏ siam êdi”.

Ênhiang kdŏ anei jing klei bi mguôp mơ̆ng kngan lehanăn jơ̆ng mjing klei êdu ê’un. Tlâo ƀĕ kđiêng kngan tal êlâo krĭp phă gŭ, 2 kđiêng êdei lui snăn, kuê kngan kdŏ hluê asei lehanăn jơ̆ng pô.

Kdŏ Čĭm  Grư̆  mâo dua hdră phŭn: Tal sa jing knŏng yua kngan mdah, yua kuê kngan yơh mdar lehanăn kdŏ. Hlăm knăm ngă yang kơ čeh, tơdah 5 čeh snăn mnuih kdŏ srăng kdŏ mblang 5 ƀĕ kđiêng đĭ trŭn 5 blư̆. Tal 2 jing yơr kngan êgao kŏ, kdjơt jơ̆ng kdŏ êdu ê’un găn anăp mdhô̆ Kpan. Tơdah Kpan dưi pŭ ba ti sang dlông, hŏng ênai hgơr, ênai čing kwang, phung mbruă srăng kdŏ Čĭm Grư̆ hŏng ênhiang êmưt amâo dah pral hluê ênai čing.

Aduôn Hlăk, ƀuôn Sah A, să Ea Tul, čar Dak Lak brei thâo, mơ̆ng ênhiang kdŏ Čĭm Grư̆, phung mbruă srăng kdŏ bi hrô kơ ƀuôn sang jak iêu phung yang lehanăn aê aduôn atâo atiêt wĭt hŏng ƀuôn sang hlăm hruê mơak.  “Hriăm kdŏ Čĭm Grư̆ dleh snăk, hriăm kdŏ hŏng kngan msĕ si Čĭm dôk phiơr ti dlông adiê. Lu mnuih kdŏ hĭn mơh siam. Hlăm knăm mgrông Kpan wĭt ti sang, kdŏ Čĭm grư̆ hĭn mơh lŏ siam.

Todah kdŏ Čĭm grư̆, wăl anôk knăm mơak msĕ si guh mngač hlăm ênai kwang mơ̆ng čing knah – čing jăk êdi mơ̆ng mnuih Êđê. Ênai čing kwang bŏ čư̆ dliê, hrăm mbĭt hŏng ênhiang kdŏ êdu ê’un, ngă kơ knăm anei hĭn mơh yuôm bhăn hĭn.

Hluê si phung mbruă, ênai čing hlăm ênhiang kdŏ Čĭm Grư̆ tui hluê hŏng ênai čing ngă yang, hlăk dưi tông hlăm knăm lui msat amâo dah knăm djiê brŭ – sa hlăm dŭm knăm yuôm bhăn, bi êdah klei bi mguôp plah wah anak mnuih lehanăn yang. Ênai čing anei amâo djŏ knŏng jing ênai kwang ƀiădah lŏ jing mngăt êwa mơ̆ng ênhiang mmuñ, bi êdah ai tiê klei mĭn mnuih dlăng hrăm mbĭt hŏng mnuih kdŏ.

Kdrăp čŭt hơô kdŏ Čĭm Grư̆ ăt mdê mơh, mơiêng ao dưi mñam hŏng mta mrai jăk hĭn, mñăm lu gru mnga, boh đêč hĭn. Pô mbruă Aê Thu, ƀuôn Yao, să Êa Tul, čar Dak Lak, brei thâo:  “Kdŏ Čĭm Grư̆, grăp čô cŭt hơô, ƀar mơiêng ao djuê ana sơaĭ. Hlăk đưm êlâo, knŏng gŏ sang thâo mâo kơh dưi jak iêu amai adei nao kdŏ hlăm dŭm knăm prŏng. Mnuih dưi kdŏ jing phung mniê khua thŭn, mâo kơhưm hlăm ƀuôn sang.

Ti krah ênai čing kwang lehanăn ênhiang kdŏ êdu ê’un mơ̆ng phung mniê Êđê hlăm kdrăp čŭt hơô djuê ana, kdŏ Čĭm Grư̆ jăk êdi dlăng, jiă knhuah čư̆ dliê Lăn dap kngư. Hruê anei, hlăm ktuê êlan dhar kreh ênuk mrâo, kdŏ Čĭm Grư̆ ăt dưi krơ̆ng kjăp lehanăn lŏ mtô kơ gưl hđeh, msĕ si sa kdrêč yuôm bhăn êdi hlăm dhar kreh Êđê – klei bi mguôp anak mnuih, lăn adiê lehanăn Yang.

Hŏng anak Êđê, lehanăn dŭm djuê ana mkăn hlăm lăn dap kngư, klei kdŏ djuê ana amâo mâo djŏ knŏng jing klei pioh mdah ôh, ƀiădah bi knăl kơ knhuah hdĭp yang ƀuôn. Grăp klei bi hmô mơ̆ng kngan, klei čhuang mơ̆ng jơ̆ng mâo klei čiăng lac sơăi, hlăm anăn djŏ kơ dhar kreh djuê ana lehanăn ƀuôn sang. Ti Daklak, mbĭt hŏng dŭm klei gĭr mơ̆ng anôk bruă dhar kreh, mnuih ƀuôn sang, boh nik hŏng hđeh gưl mrâo, hlăk lŏ bi hdơr, ksiêm hriăm kơ ênhiang kdŏ, kñăm lŏ bi kriê pioh klei kdŏ mơ̆ng djuê ana pô, mbĭt anăn iêo jak čhưn hŏng krĭng lăn dap kngư anei.

Ti anăp sang bi kƀĭn dhar kreh ƀuôn Ki, ƀuôn hgŭm Thành Nhất, čar Daklak, êbeh kơ dŭm pluh čô hđeh êdam êra anak Ê Đê dôk hriăm kdŏ êlhiang “Chim grứ”. Êpul êkei tông čing, bi kjuh čô mniê dôk kdŏ hŏng dŭm klei bi hmô mơ̆ng jơ̆ng kngan bi êdah kơ klei čĭm dôk phiơr, pa kngan bi hmô kơ kyăng čĭm grư̆ lhiang phiơr. Hŏng dŭm klei bi hmô mơ̆ng kngan lehanăn jơ̆ng čhuang bi djŏ hŏng ênai čing, bi êdah ai ktang lehanăn kjăp. H’Wanna Ktul, ti buôn Ki, ƀuôn hgŭm Thành Nhất, lač: “Hŏng kâo klei kdŏ “chim grứ” klei dleh êdi jing klei bi hmô kngan, tơdah kngan ngă klei bi hmô amâo mâo djŏ ôh, ngă kơ pô djăl êmăn mơh. Bi kdrêč čhuang jơ̆ng lĕ, hlăm klei čhuang dah amâo mâo djŏ hŏng ênai čing snăn klei čhuang kdŏ anăn amâo mâo siam ôh dlăng. Phŭn tal êlâo hriăm jing hriăm kơ klei čhuang jơ̆ng, bi djŏ hŏng knhuang čhuang, leh mơ̆ng anăn kơh hriăm kngan, grăp čô brei thâo gut kngan dlăng msĕ si siap grư mblang.”

Mbĭt hŏng anak Ê Đê, dŭm djuê ana mkăn ti lăn dap kngư ăt mâo mơh dŭm ênhiang kdŏ djuê ana pô. Klei kdŏ bi djŏ hŏng klei huă mnăm, hŏng ênai čing, leh bi mnăm kpiê êsei. Hlăm grăp djuê ana, dŭm klei kdŏ anăn mâo mâo kdrêč mdê mdê, klei kdŏ čhuang djuê ana Ba Na ênang êun, klei čhuang Ê Đê êun juat ƀiădah pral, kdŏ čing M’nông ktang kjăp.

Nai prĭn Lương Thanh Sơn, Khua sang dăp pioh ngăn drăp čar Daklak êlâo dih lač, grăp klei bi hmô mơ̆ng kngan, grăp knhuang čhuang mơ̆ng jơ̆ng mâo klei čiăng lač sơăi, mơak yan huă êsei mrâo, amâodah huă mnăm klei bi mguôp, lač kơ klei thâo bi mguôp plah wah anak mnuih hŏng dliê kmrơ̆ng lăn êa, klei mă bruă knuă hŏng yang adiê. “Dŭm ênhiang kdŏ mơ̆ng djăp djuê ana ti lăn dap kngư, kreh bi hmô kơ klei duh ƀơ̆ng, kơ klei hdĭp aguah tlam mlam hrue. Êngao anăn lŏ mâo dŭm klei kdŏ lač kơ bruă bi êdah ai tiê klei khăp hŏng ƀuôn sang pô, hŏng čư̆ dliê, hŏng ana kyâo, hŏng hnoh krông êa jua.”

 Tui si Nghệ sĩ ưu tú Vũ Lân, Khua êpul hgŭm văn nghệ dân gian Việt Nam ti Daklak, klei kdŏ djuê ana nao mđring hŏng klei đăo đing kơ yang adiê mơ̆gn grăp djuê ana. “Klei kdŏ djuê ana dưi yap msĕ si sa bruă dhar kreh yang ƀuôn, jing msĕ si klei klei bi hmô kơ klei đing đăo kơ yang adiê. Amâo mâo duah bi pia jing kdŏ ôh, ƀiădah boh sĭt anăn jing klei kdŏ. Hlăm grăp klei bi hmô mơ̆ng klei kdŏ mâo bi knăl kơ dŭm klei čiăng lač mdê mdê. Hlăm anăn nao mđrĭng klei bi knăl kơ klei đăo kơ yang adiê mơ̆ng mnuih ƀuôn sang”.

Ară anei, lu ênhiang kdŏ đưm hlăk dơ̆ng luič ram. Phung hđeh gưl mrâo dleh snăk dưi mâo lŏ hriăm, dưi thâo ƀuh dŭm klei bi knăl kơ êlhiang kdŏ đưm. Čiăng kriê pioh dŭm klei tŭ dưn anăn, dhar bruă kreh dhar čar Daklak  mkŏ mjing leh dŭm klei bi lông kdŏ knhuah gru djuê ana pô, mđĭ ai dŭm êpul mtô bi hriăm lehanăn bi kriê pioh.

Mrâo anei, Êpul hgŭm Văn học Nghệ thuật čar Daklak pŏk leh adŭ mjuăt bi hriăm kdŏ ênhiang djuê ana lăn dap kngư ti ƀuôn Tơng Jú, ƀuôn hgŭm Ea Kao, kñăm lŏ kơrŭ wĭt klei khăp hŏng êlhiang kdŏ djuê ana, mđĭ ai phung hđeh gưl mrâo lŏ hdơr kơ phŭn agha pô. Pô thâo čih klei yăl dliê Niê Thanh Mai, Khua êpul hgŭm Văn học Nghệ thuật čar Daklak brei thâo: “Mơ̆ng klei mjuăt bi hriăm hmei ƀuh hlăm phung hđeh mâo klei čiăng thâo săng kơ dŭm knhuah bhiăn anak Ê Đê. Knư̆ truh hŏng ƀuôn sang hmei ƀuh klă hĭn, mnuih ƀuôn sang čiăng kơ phung dôk thâo kơ klei kdŏ lŏ mtô bi hriăm kơ hđeh gưl mrâo. Anẻi jing sa hlăm dŭm klei găl pioh kơ êpul hgŭm Văn học Nghệ thuật lehanăn phung thâo mbruă kơ klei anei mă klei hriăm lehanăn bi lar truh hŏng ƀuôn sang.”

Mơ̆ng dŭm boh adŭ mtô bi hriăm msĕ snăn, amâo mâo djŏ knŏng đru lŏ bi kơru kơ ênhiang kdŏ, ƀiădah lŏ kơrŭ wĭt klei myưng mơang kơ djuê ana pô hlăm klei thâo khăp kơ dhar kreh. Nao hriăm kdŏ ti ƀuôn Tơng Jú, H Huyền Mlô, ti buôn M’Oa, ƀuôn hgŭm Ea Kar, čar Daklak lač: “Hŏng phung hđeh, knhuah gru dhar kreh djuê ana pô, tal êlâo jing klei kưt muiñ, tal dua jing êlhiang kdŏ jing dua mta yuôm bhăn hŏng kâo. Kâo srăng jing mnuih mâo klei thâo uêñ bi kriê pioh dhar kreh anei. Kâo ăt čiăng kơ jih jang kơ jih jang mnuih, lehanăn phung hđeh gưl mrâo mgi dih srăng mâo klei thâo uêñ klam bi kriê pioh knhuah gru dhar kreh djuê ana pô đăm luič ram ôh.”

Dôk găn hlăm krah klei hdĭp ênuk ară anei lu klei bi mlih leh, êjai lu klei tŭ dưn mơ̆ng dhar kreh msĕ si luič ram, snăn bruă čiăng lŏ bi kơrŭ dŭm êlhiang kdŏ djuê ana, amâo mâo djŏ knŏng jing bruă knŏng bi kriê pioh klei kdŏ, ƀiădah kriê pioh knhuah jing mơ̆ng dhar kreh, kơ êwa čing, klei čhuang kdŏ lŏ čue kơ dŭm gưl hđeh êdei./.