Atăt hmei nao ti hnoh êa Dak Kar, ƀuôn hgŭm Quảng Tín, čar Lâm Đồng, pô thâo mbruă Điểu Đum ti buôn Bu BIr, hơ̆k mơak brei thâo: Anei jing anôk mnuih Mnông ƀuh čing boh tâo tal êlâo. Ñu ktưn hưn yăl dliê kơ čing boh tâo mơ̆ng mnuih Mnông.

“Mơ̆ng đưm đă, hlăm dŭm knăm mơak msĕ si đĭ dôk sang mrâo, huă mdiê mrâo leh anăn dŭm klei ngă yang klei hdĭp, mnuih Mnông tông čĭng boh tâo. Čĭng boh tâo jing kdrăp pĕ tông mơ̆ng đưm, yua hlăm dŭm knăm mơak, hmư̆ mơak sơnăk. Ênai čĭng boh tâo mñgač, kwang kbưi. Ênhiang ñu ăt msĕ hŏng čing čhar”.

Čing boh tâo mâo pô thâo mbruă Điểu Đum lač anăn dôk rang mdah ti Sang Rang mdah Âm Thanh (Sang djă pioh mnơ̆ng đưm Lâm Đồng). Chu Thị Nga –  pô atăt tuê mơ̆ng anôk bruă  hưn hŏng phung tuê: Wăl rang mdah dưi mbha jing 7 akŏ, hŏng ênai mơ̆ng mta mnơ̆ng mâo: ênai čing boh tâo, ênai angĭn, ênai pui, ênai êa, ênai kyâo, ênai klei mngač leh anăn ênai anak mnuih.

“Anei jing ênai mơ̆ng čing boh tâo. Anei jing čing boh tâo Dak Kar dưi ƀuh hlăk mlan 6/1993 ti să Quảng Tín, kdriêk Dak R’Lâp (čar Dak Nông hđăp). Ñu mâo 3 bĕ anei, hluê si klei Mnông jing T’Ru, T’Rơ leh anăn Tê ( jing Ama, amĭ leh anăn anak). Hluê si phung ksiêm duah čing boh tâo anei lŏ mâo klei mkra mlih mơ̆ng kngan mnuih, leh anăn mâo mơ̆ng ênuk gưl tal 1 êlâo công nguyên. Bi anei jing čing boh tâo Dak Sơn  mrâo mâo Khua Knŭk kna tŭ yap jing Mnơ̆ng yuôm ala čar hlăk mlan 12/2024.”

Mnơ̆ng yuôm lăn čar- hlâo čing boh tâo Dak Sơn dưi ƀuh mơ̆ng 10 thŭn êlâo, ti să Nam Xuân, kdriêk Krông Knô, čar Dak Nông hđăp. Hlâo čĭng mâo 16 bĕ bao tâo, mâo boh tŭ yuôm kơ bruă duah mnơ̆ng đưm, hƀuê ênuk leh anăn dhar kreh. K’iăng nai prŏng, nai prĭn Bùi Văn Liêm, k’iăng khua êpul duah mnơ̆ng đưm Việt Nam, khua hlăm êpul gơ̆ng dhar kreh ala čar mnă klă, čing boh tâo Dak Sơn jing kdrăp pĕ tông đưm, bi klă kơ klei hdĭp dhar kreh, ai tiê mơ̆ng mnuih pô lăn ênuk đưm, bi klă phŭn agha pô lăn knhuah grŭ mơ̆ng krĭng Lăn Dap Kngư.

“Čing boh tâo Dak Sơn jing mnơ̆ng kriê pioh ala čar, sa hlăm dŭm mta mnơ̆ng yuôm mơ̆ng Dak Nông hđăp, Lâm Đồng ară anei. Hlâo čing mâo ênŭm mơ̆ng klei ruah boh tâo truh kơ klei mkra mjing hŏng klei krah, čăm. Kâo mñă kơ Bruă sang čư̆ êa, knơ̆ng bruă dhar kreh, mjuăt ktang asei mlei leh anăn hiu čhưn ênguê čar Lâm Đồng ngă dŭm hdră êlan tŭ dưn hĭn hlăm bruă răng mgang, djă pioh leh anăn bi lar boh tŭ hƀuê ênuk mnơ̆ng yuôm ala čar čĭng boh tâo Dak Sơn”.

Hlăm hdră bruă ksiêm duah Wăl kriê pioh mnơ̆ng gŭ lăn UNESCO Dak Nông - krĭng ênhiang mmuñ, mâo sang rang mdah čĭng boh tâo ti ƀuôn Dak R’Moan, ƀuôn hgŭm Nam Gia Nghĩa, čar Lâm Đồng. Tinei mâo 57 kdrăp pĕ tông mơ̆ng dŭm djuê ana dlông rŏng lăn, hlăm anăn mâo čing boh tâo leh anăn dŭm kdrăp pĕ tông knhuah gru mnuih Mnông. Pô mbruă Y Kri ti ƀuôn Jun Juh, să Đức Lập,  čar Dak Nông ktưn hưn: čĭng čar jing kdrăp pĕ tông phŭn hlăm dŭm knăm mơak, bi mguôp hŏng klei hdĭp ai tiê, bi êdah klei hơ̆k mơak, klei êngiê hlăm klei hdĭp.

Ênai čing mâo leh hlăm êrah. Ênai čing msĕ hŏng mngăt kâo. Hmư̆ ênai čing kâo ñŭ kma mbĭt. Đưm dih mâo lu knăm mơak. Grăo blư̆ ruê̆ wưng buh pla mkŏ mjing dŭm klei ngă yang msĕ si leh buh mdiê, puôt mdiê, huă mdiê mrâo. knŏng sa drei mnĭŭ, čeh kpiê ƀuôn sang bi kƀĭn, kdŏ mmuñ krŏng ală, amâo mâo êmăn. Knŏng hmư̆ ênai čing mơak, hlăm ai tiê mơak sơnăk”.

Dŭm thŭn giăm anei, dhar bruă dhar kreh čar Lâm Đồng uêñ mĭn kơ bruă kriê pioh mnơ̆ng kriê pioh dhar kreh dŭm duê ana ti alŭ wăl, mkŏ mjing klei iêo jak kơ wăl kriê pioh mnơ̆ng gŭ lăn Unesco Dak Nông. Hlăm anăn mâo mkŏ wĭt dŭm klei ngă yang, knhuah gru djuê an mơ̆ng mnuih Mnông msĕ si: Knăm bi mguôp gŏ sang, ngă yang klei suaih pral, huă êsei mrâo, ngă yang akŏ yan hjan, kă mnga gơ̆ng ngă yang…Dŭm knăm mơak mkŏ mjing wăl rang mdah dŭm mta kdrăp pĕ tông djuê ana, bi râo klei jăk mơ̆ng krĭng ênhiang mmuñ”.

Hlăm hdră hiu dlăng kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui kluôm rŏng lăn UNESCO Dak Nông, phung tue mâo klei găl čiăng dlăng hlăm knăm mơak djuê ana, hlăm anăn mâo Knăm mơak Tăm Blang M’prang Bon (knăm ngă yang bư̆ mnư̆ mgang ƀuôn) mnuih Mnông hlăm Anăn Mnơ̆ng kriê pioh dhar kreh amâo êdah klă ala čar.

“Ơ Yang mdiê, yang dliê, yang krông, yang čư̆ brei wĭt ƀơ̆ng kbao yang hruê, čĭm ŭn tlam, mnăm kpiê čeh, mơak mdiê kñi. Huă êsei mrâo hŏng čĭm mnŭ, akâo kơ phung yang đru răng mgang kơ ana mdiê ƀuôn sang kâo jăk jing, djŏ yan boh mnga; mkhư̆ kơ hlô mnơ̆ng bi rai, akâo kơ phung yang răng mgang ƀuôn sang jăk mơak, suaih pral!”.

 Anăn jing klei kwưh akâo hlăm Knăm mơak djuê ana mnuih Mnông mkŏ mjing ti să Nâm Nung, čar Lâm Đồng.  Bruă ngă anei kyua Anôk bruă kriê dlăng kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui kluôm rŏng lăn UNESCO Dak Nông mkŏ mjing kñăm răng kriê leh anăn hưn mdah mnơ̆ng kriê pioh dhar kreh jăk siam mnuih Mnông hlăm bruă hiu čhưn ênguê mâo akŏ “Klei yăl dliê kơ êa leh anăn pui”. Khua mduôn Y Xuyên jing pô mbruă êdah êdi ti Nâm Nung mgei ai tiê leh knăm mơak djuê ana mnuih Mnông dưi lŏ mkŏ mjing.

“Hmei hlăk đưm huă mnăm knăm mơak hlăm ƀuôn. Hmư̆ ênai čing jing mnuih ƀuôn sang thâo mâo knăm mơak prŏng, čŏng nao hgŭm, huă mnăm hlăp mbŭl bi hgŭm. Anăn jing dŭm knăm mơak hdĭp jŏk amâodah đĭ dôk sang mrâo, mơak huă êsei mrâo… mnuih ƀuôn sang mơ̆ng ƀuôn anei truh kơ ƀuôn mkăn, hmư̆ ênai čing snăn truh yơh. Klei hdĭp ară anei čiăng răng kriê dhar kreh djuê ana mơ̆ng đưm. Snăn čiăng snăk klei Đảng leh anăn Knŭk kna bi liê, čiăng kơ čing čhar leh anăn knăm mơak hlăm yan boh mnga, ênhiang mmuñ djuê ana Mnông amâo luč ôh. Brei kriê pioh dhar kreh hâo hưn mơ̆ng đưm”.

 Hlăm knhal jih thŭn, mnuih Mnông khăng mkŏ mjing knăm huă êsei mrâo. Klei bhiăn anei amâo djŏ knŏng mâo sa ênoh yuôm dhar kreh jăk siam kơ klei đăo, kơ mngăt ai tiê mpŭ kơ ana mdiê, ana lŏ hma yuôm bhăn hĭn hlăm klei hdĭp mkra mjing leh anăn hdĭp mda mnuih ƀuôn sang ôh ƀiădah lŏ bi êdah klei bi hgŭm, čang hmăng klei êđăp ênang kơ jih gŏ sang, ƀuôn sang. Y Tiêng, să Nâm Nung, čar Lâm Đồng brei thâo:

“Ngă yang mdiê, iêô mngăt yang mdiê jing yuôm bhăn snăk, jing knăm mơak ƀuôn sang, msĕ si hruê têt ară anei. Leh iêô leh mngăt yang mdiê wĭt kơ sang, puôt mdiê ksă tal êlâo hlăm hma ba wĭt tăp mdiê knă êsei hŏng mdiê mrâo čiăng iêô jak mnuih ƀuôn sang nao huă mnăm. Tal êlâo jing knăm huă êsei mrâo leh anăn truh knăm ngă yang asei kơ anak čô hlăm sang hŏng hlao mnơ̆ng ngă yang mâo braih điŏ, čĭm ŭn, kpiê… myơr kơ phung yang”.

Msĕ snăn mơh, bon Pi Nao, să Nhân Cơ, čar Lâm Đồng ăt jing sa hlăm dŭm anôk hiu čhưn ênguê êpul êya hlăm Kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui dlông rŏng lăn UNESCO Dak Nông.Knŏng hmư̆ ênai čing “Drông tue” jăk mơak mguôp hŏng klei mmuñ hŏng klei kdŏ êun mơ̆ng êpul tông čing ƀuh leh klei mơak, klei khăp kơ tue mnuih ƀuôn sang tinei. K’Bang – Khua bon Pi Nao brei thâo Knăm huă êsei mrâo jing klei bhiăn yuôm bhăn snăk mnuih Mnông dưi mkŏ mjing leh hrui êmiêt.

“Ƀuôn hmei mkŏ mjing Knăm mơak yan mrâo čiăng lŏ mkŏ wĭt klei hlăp lêñ djuê ana ăt msĕ mơh bruă ngă dhar kreh djuê ana. Hlăm anăn mâo klei bi lông tăp mdiê, knă êsei, hrĭ mñam, tông čing, pơ̆k mñam, mnăm kpiê čeh, khan. Mkŏ mjing knăm mơak huă êsei mrâo jing čiăng kơ phung mda asei thâo kơ ênoh yuôm mơ̆ng aduôn aê, leh anăn thâo kriê pioh leh anăn mđĭ lar ênoh dhar kreh jăk siam djuê ana Mnông pô.”

Lê Thị Hồng An - K’iăng khua hđăp Anôk bruă kriê dlăng Kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui dlông rŏng lăn UNESCO Dak Nông, bi mklă: Klei brei ngă mdê êlam mơ̆ng kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui anei amâo djŏ jing klei jăk siam kơ lăn ala ôh ƀiădah kơ mngăt êwa dhar kreh. Dưi lač jing “krĭng kơ ênhiang mmuñ”, krĭng lăn anei jing anôk mâo dhar kreh êbeh 40 djuê ana mâo: M’nông, Ê đê, Mạ, Kinh, Tày, Nùng, Dao… Jih jang mjing leh sa wăl dhar kreh lu êa mil, jăk mơak leh anăn klă sĭt.

“ Kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui Dak Nông jing anôk bi klin mơ̆ng 40 djuê ana. Krĭng lăn ênhiang mmuñ” bi êdah tal êlâo jing ênhiang mơ̆ng dliê kmrơ̆ng, hla kyâo, rơ̆k tơ̆k, mơ̆ng ênai êa hnoh amâodah klei hdĭp mrâo mrang. Leh anăn sa klei phŭn, yuôm bhăn, anăn jing ênai mơ̆ng anak mnuih. Hlăm 40 djuê ana anei mâo 40 ênhiang blŭ, klei blŭ. Klei jăk siam hĭn jing ênai anak mnuih, anăn jing ênhiang mmuñ djuê ana, mâo kdrăp tông ayŭ mmơ̆ng 40 djuê ana anăn, kdrăp tông ayŭ mơ̆ng čing boh tâo, kram, kyâo, mơ̆ng êduk giêt, êduk plei mjing ênai mñê. Tinei “krĭng mơ̆ng ênhiang mmuñ” êngao kơ 40 djuê ana hdĭp mda, tơdah mâo bruă hiu čhưn ênguê snăn srăng mâo wăt 5 krĭng lăn 4 krĭng êa ksĭ bi hgŭm, lŏ mâo ênhiang mmuñ djuê ana mơ̆ng dŭm djuê ana dlông rŏng lăn, srăng lu jơr snăk”.