Drei hlăk dôk mđing hmư̆ ênhiang mmuñ mơ̆ng mnuih djuê ana Sedang ti krĭng knông lăn Bờ Y, čar Quảng Ngãi. Klei mmuñ bi kmlah êkei mniê mơ̆ng kruôp êkei êdam mniê êra anei mâo leh klei mđing hmư̆ mơ̆ng lu mnuih ƀuôn sang lehanăn tuê hiu čhưn hlăk truh ti Knăm mơak “Čing čhar – čhuang” mnuih djuê ana ƀiă. Boh blŭ êdu ê’un, jăk êdi hmư̆ hrăm mbĭt hŏng ênai kdrăp tông ayŭ djuê ana msĕ si ting ning leh anăn klông pŭt:.

“Ơ adei ơi, drei wĭt dôk sang mrâo, kngan hlăm kngan, klei khăp jăk siam

Hŏng ayŏng mmuñ ênhiang ting ting kwang kbưi, kdŏ čhuang ti gŭ mlan pŭr

Bi khăp, đru dlăng ba, mkŏ mkra gŏ sang yâo mơak

Čang hmăng ƀuôn sang đĭ kyar jăk siam”.

Jăk êdi hmư̆ ênhiang mmuñ bi kmlah êkei mniê hluê ênhiang ting ning. Y Quan ti ƀuôn Đăk Mốt, să Bờ Y brei thâo:

“Êlâo adih, ênuk aê aduôn, amĭ ama nao hlăm dliê amâo dah nao bi kƀĭn ti sang roong kreh mmuñ ênhiang bi kmlah êkei mniê, hlăp brô̆ ting ning. Mơ̆ng anăn, phung êkei êdam mniê êra thâo săng hĭn kơ grăp pô leh kơnăn truh kơ klei bi khăp jing ung mô̆. Truh mâo anak čô diñu ăt mmuñ ênhiang djuê ana mơh. Msĕ si kâo ăt hmư̆ ênhiang mmuñ djuê ana mơ̆ng điêt kyua anăn kâo tuič lu klei mmuñ mơh. Mâo lu klei mmuñ bi kmlah êkei mniê bi êdah klei kpăk gun hlăm klei khăp, khăp ƀiădah amâo dưi truh jing ung mô̆.  

 A Jeo ti ƀuôn Đăk Mốt, să Bờ Y, čar Quảng Ngãi jing sa coco kreh gư̆ brô̆ ting ning kơ phung mbruă mmuñ dŭm ênhiang mmuñ djuê ana pô, dŭm klei mmuñ, ênhiang kdŏ jăk siam mơ̆ng phung mniê êra Sedang kma leh hlăm ai tiê klei mĭn, ngă kơ lu phung êkei mgei ai tiê.

“Hlăm sa klei bi lông mmuñ ênhiang djuê ana snăn phung êkei kreh hlăp brô ting ning, bi phung mniê kreh mmuñ. Leh jih klei mmuñ, wĭt ti sang pô lŏ hdơr kơ ênhiang mmuñ êdu ê’un mơ̆ng mniê êra anăn. Pô lŏ mă brô̆ hlăp lehanăn lŏ mmuñ wĭt klei mmuñ mniê êra anăn mmuñ msĕ si dưm mngăt êwa hlăm anăn. Kyua anăn, brô̆ ting ning ăt ba klei khăp, klei mĭn bi êdah klei mơak, klei ênguôt kơ sa čô mniê êra”.

Mbĭt hŏng ênhiang mmuñ bi kmlah êkei mniê, mnuih Sedang lŏ mâo klei mmuñ bi êdah asăp mjum hŏng ênhiang êdu ê’un, hlăm anăn mâo klei mmuñ “Mjum adei” hing êdi, kma leh hlăm ai tiê grăp čô dŭm ênuk gưl.

“Ơ adei, adei pĭt jăk hŏ

Brei amĭ nao koh mtei ti hma

Adei pĭt ênang

Brei ama nao koh êbŭng hlăm dliê

Đăm hia ôh, adei hŏ

Adei pĭt jăk, pĭt ênang yơh. Adei ơi…!

Anei jing dŭm klei mmuñ siă suôr hŏng klei hdĭp ngă bruă mơ̆ng mnuih ƀuôn sang. Khădah ênhiang mơ̆ng dŭm klei mmuñ anei đa tăp năng pral, đa tăp năng êmưt, jih jang jing klei mčeh mjing mơ̆ng mnuih Sedang. Amâo djŏ mâo mta phŭn jăk ƀiădah lŏ ba klei blŭ, klei mĭn mơ̆ng diñu truh hŏng mnuih riêng gah kơ klei hdĭp pô, kơ ƀuôn sang pô.

Hlăm klei hdĭp ară anei, dŭm ênhiang mmuñ djuê ana Sedang ăt kwang nanao, kwang hlăm dŭm mmông bi mjĕ mjuk mơ̆ng gŏ sang, hlăm dŭm knăm mơak êpul êya, mkăp kơ klei hdĭp, ai tiê klei mĭn mơ̆ng mnuih buôn sang, kơ tuê hiu čhưn ênguê čiăng dlăng, čiăng hmư̆.

Ti thôn Kon Trang Long Loi, să Đắk Hà, čar Quảng Ngãi, ung mô̆ pô mbruă A Thui lehanăn Y Nhui jih ai tiê dôk mtô kơ ênhiang mmuñ djue ana đưm, boh nik kơ hdră tông čing lehanăn mmuñ ênhiang djuê ana. Pô mbruă A Thui tui ksiêm, mkra leh dŭm kdrăp tông ayŭ djuê ana lehanăn mtô kơ dŭm ênhiang mmuñ đưm mơ̆ng djuê ana.

“Kâo mtô kơ mnuih ƀuôn sang hlăm ƀuôn tông kdrăp djuê ana, tông čing. Kâo ăt mđing uêñ êdi kơ bruă kriê pioh ênhiang mmuñ djuê ana kyua anăn kâo hriăm lu ênhiang mmuñ đưm mơ̆ng djuê ana, gĭr mđĭ kyar, ti klei mmuñ kâo thâo kâo mtô kơ mnuih ƀuôn sang jih yơh”.

Hrăm mbĭt hŏng ung pô hlăm bruă kriê pioh, mđĭ lar knhuah dhar kreh jăk siam mơ̆ng djuê ana, pô mbruă Y Nhui brei thâo:

 “Mơ̆ng leh bi dôk, kâo ƀuh ñu mtô hjăn păn snăn kâo đru leh kơ ñu gĭr mtô kơ phung hđeh, mnuih ƀuôn sang hriê hriăm. Kâo ƀuh ñu bi hriăm tông čing, kâo ăt dôk dlăng, gĭr hriăm lehanăn lŏ mtô kơ pô mkăn snăn mơh. Êngao anăn, kâo lŏ thâo kdŏ čhuang mơ̆ng 12 thŭn lehanăn kâo kreh nao kdŏ čhuang hŏng êpul tông čing”.

Ênhiang klei kưt muiñ djuê ana Xơ Đăng ti lăn dap kngư mâo lu mta, msĕ si Rơngêi, Ting ting, Chiếo, Ayo, Ding duôt, Tôn, Nhuăi, Tơngi, Rơvế, Kơhôi, Kơhui, Hơdruê, Xơ-iăng, Hdrôu, A Hôi, Plet… Grăp ênhiang mâo knhuah mdê mdê.

Rơngê – sa hlăm dŭm ênhiang, êdu êun, kma êlam hlăm ai tiê mnuih hmư̆ hŏng klei klă mngač. Klei muiñ Rơngê mâo lu mta ƀiădah djă păn kjăp knhuah hjăn ñu. Muiin hlăm klei due, hŏng ênhiang jăk siam, mkŏ klei duê ênưih hdơr. Pô čih klei muiñ A Đũh, Khua êpul kdŏ muiñ mnuih djuê ƀiă čar Kon Tum êlâo dih ară anei jing čar Quảng Ngãi brei thâo:

Ênhiang rơngê mâo muiñ êjai mâo klei hơ̆k mơak. Ênhiang klei muiñ anei kreh bi hmô kơ klei mđĭ, kơ klei bi hriêng, kơ klei bi mni hlăm klei hdĭp,klei duh ƀơ̆ng. Tơdah mnuih hmư̆ mâo klei dôk mđing eneưih kơ klei thâo săng klei muiñ anăn ya mta klei čiăng lač, kyua klei muiin anăn kreh muiñ hlăm klei bi hriêng pia mdiêr, pai dŏ anei mă dŏ dih čiăng lač kơ sa mta klei, tăp năng diñu dôk muiñ kơ mah jiăng, kơ tue kơ mnuih dôk hmư̆ diñu muiñ”.

Siămdah klei kưt mnuih hlue ênhiang Rơngê ñu mâo klei mdê hlăm klei mđĭ mtrŭn, mdhiang. Ênhiang klei muiñ Rơngê krĭng Đăk Tô, Tu Mrông muiñ hŏng klei ênang hĭn, bi mnuih  Xơ Đăng krĭng Kon Plông muiñ mdhiang dlông sui hĭn, knhal tuič pruĕ kreh mđĭ hĭn đŏk.

 Ênhiang Rơngê mâo klei muiñ lač kơ klei khăp, msĕ si klei bi yăl dliê, bi êdah ai tiê pô. Boh nik ênhiang anei êjai dôk muiñ pô muiñ kreh nao hŏng đŏk man dưn, bhiâo riâo rit đĭ dlông dlĭn. Tui si pô thâo mkra klei muiñ A Đũh, lač, klei muiñ snăn jing bi êdah klei čiăng kñăm, čiăng lač êjai kơ klei dôk muiñ, mjing klei jăk kơ mnuih dôk hmư̆:

’Snăn ênhiang kơ klei muiñ rơngê si ñu đĭư trŭn jing mâo hdră kñăm hjăn, mdê̆ hŏgn duĭm ênhiang klei muiñ mkăn. Êjai dôk muiñ ti đŏk man dưn, leh anăn truh mkrah klei muiñ dơ̆ng đĭ kơ dlông, snăn yơh jign ênhiang klei muiñ anei. Klei mđĭ dŏk jing čiăng mñă kơ klei čiăng lač mơ̆ng klei muiñ , tinăn mơh pô muin bi êdah đŏk muiñ pô, mjing kơ lu mnuih ktuê mđing. Khădah si hnơ̆ng mđĭ hlăm klei muiñ, ƀiădah mnuih dôk muiñ amâo mâo djiê đŏk ôh, ƀiădah mđĭ nanao dŏk hŏng klei êun juat, eneưih pưih. Anei yơh jing knhuah hjăn mơ̆ng ênhiang muiñ Rơngê ƀiă snăk mâo hlăm dŭm ênhiang klei muiñ mkăn.”

Hŏng lu klei muiñ ênhiang mdê mdê, mơ̆ng dŭm klei bi blŭ hrăm mơ̆ng amĭ ama, hdơ̆ng ung mô̆, klei khăp êkei mniê, klei khăp hŏng ƀuôn sang, klei bi mgăl, klei mưng hlăm klei duh ƀơ̆ng, klei drông thŭn mrâo... Hlăm ênhiang klei muiñ Rơngê mâo dŭm boh pia bi hriêng, bi hmô, bi mă, ƀiădah hŏng phung hđeh ênuk ară anei hlăk dôk tui hriăm leh mơh ênhiang klei muiñ anei. A Sương ti ƀuôn Long Giôn, ƀuôn hgŭm Dục Nông, čar Quảng Ngãi, lač:  

“Rơngê jing sa ênhiang klei muiñ yuôm bhăn snăk mơ̆gn ênuk aê aduôn pô đưm, hlăm klei muiñ Rơngê ñu mâo knhuah hjăn. Amâo mâo djŏ knŏng hjăn phung mduôn ôh mnuiñ, ƀiădah hŏng phung mda asei muiñ lehanăn dơ̆ng thâo săng tui hriăm, klei tŭ yuôm mơ̆ng dŭm klei muiñ anăn. Kâo kreh dôk mđing hmư̆ phung mduôn muiñ bi muiñ kơ klei hdĭp, kơ klei duah ƀơ̆ng, muiñ bi mă, bi hmô, bi hriêng, ƀiădah mplĕ boh blŭ boh pia mâo pruĕ êlan, hmư̆ jăk snăk. Ară anei hmei dôk hriăm mbĭt hŏng êpul êdam êra hlăm ƀuôn, kơ ênhiang klei muiñ rơngê, ting ting, ayõ lehanăn dŭm ênhiang klei muiñ mkăn.”

Ênhiang klei muiñ Rơngê ñu siă suôtt êdi hŏng klei hdĭp aguah tlam mlam hrue, jing leh klei mđĭ ai amâo mâo dưi kƀah ôh hŏng mnuih djuê ana Xơ Đăng, amâo mâo djŏ knŏng dưi lŏ kriê pioh, lehanăn bi lar.  Hlăm grăp wưng mâo klei myun ba yua, msĕ si akŏ thŭn, amâodah dŭm knăm čiăgn mkŏ mjing. A Lih, Khua mduôn buôn Kon Wang, ƀuôn hgŭm Tân Tiến, Dak Lak brei thâo:

’Tui si klei bhiăn mnuih djuê ana Xơ Đăng tinei, êngao kơ boh blŭ, boh pia, klei bi hơêč hmưi, dŭm klei jăk siam hlăm thŭn mrâo, mnuih ƀuôn sang ƀuôn Kon Wang lŏ thâo bi djă pioh dŭm ênhiang klei muiñ mơ̆ng aê aduôn pô đưm. Hmei bi muiñ hlăm wưng akŏ thŭn mrâo, snăn Rơngê. Hlăm dŭm hrue mơak mơ̆ng găp djuê, mơ̆ng ƀuôn sang, bi muiñ lehanăn bi mtô hdơ̆ng găp, čiăng kơ jih jang mnuih thâo bi djă pioh knhuah gru dhar kreh djuê ana pô.”

Hlăm klei ksiêm duah dŭm ênhiang klei muiñ djuê ana Xơ Đăng, drei dưi ƀuh klei jăk êlam mơ̆ng ñu, bi êdah hlăm dhar kreh, mâo ai hdĭp ktang, bi êdah ai tiê klei khăp kơ lăn ala kơ čư̆ dliê. Mơ̆ng ênai ting-ning kwang mơ̆ng klei muiñ bi kmlah, lehanăn dŭm klei muiin mjum hđeh pĭt, truh kơ ênhiang Rơngê hŏng klei mdhiang mđĭ muiñ hŏng klei jăk, hdĭp tui duah kơ klei êpa mhao mơ̆ng djuê ana Xơ Đăng găn leh hlăm dŭm gưl ênuk.