Knăm mơak anei, alum kơ ƀĭng găp drei nao čuă Êpul tông čing mniê Bồ Liêng, să Đinh Văn - Lâm Hà, Lâm Đồng, khăp mơai kơ wăl anôk čing čhar mčhĭt mơuăt mbĭt hŏng klei jăk ênang mơ̆ng phung mniê K’ho.

Êpul tông čing mniê Bồ Liêng dưi mkŏ mjing mơ̆ng thŭn 2011, tal êlâo mâo 12 čô. Mơ̆ng klei jăk siam hlăm dhar kreh djuê ana đưm, truh kơ ară anei, êpul mâo leh 20 čô, mơ̆ng 20 truh kơ giăm 50 thŭn; mdah hdră tông čing leh anăn dŭm kdrăp tông ayŭ djuê ana, mmuñ lehanăn kdŏ ênhiang djuê ana. Kơ čing čhar, êpul tông leh raih dŭm hdră tông Gùng me (Drông tuê), Cing ting (Mơak tŭ dưi), Rơhrach (Suôt čĭm)… cmbĭt hŏng klei êdu ê’un msê êdi hŏng êpul tông čing êkei êlâo adih.

Amai Ka Phen, ti alŭ Bồ Liêng, hơ̆k mơak brei thâo, mdah tông čing jing klei mơak leh anăn klei ktưn hưn mơ̆ng jih êpul kyua mao leh klei đru mguop mơ̆ng pô hlăm bruă kriê pioh lehanăn mđĭ lar dhar kreh čing čhar djuê ana K’ho mơ̆ng đưm, hlăm Wăl anôk dhar kreh čing čhar Lăn dap kngư – Knhuah gru amâo êdah klă mơ̆ng anak mnuih tar rŏng lăn. Thâo raih dŭm hdră tông 6 čing djuê ana ka djăp ôh, di amai lŏ hriăm tông čing 2. Čing 2 mơ̆ng mnuih K’ho knŏng mâo 2 čô tông, mbĭt hŏng dŭm kdrăp mkăn msĕ si kơm boăt (ki ayŭ 6 đĭng), ki jăk êdi hmư̆.

Amai Ka Phen lŏ brei thâo: Êlâo adih, mnuih K’ho mâo klei mĭn, tông čing jing bruă mơ̆ng phung êkei. Phung mniê thâo tông čing maoa mnuih ƀuôn sang lač jing phung jhŏng ktang. Snăn ăt mâo lu phung mniê khăp tông čing. Mkŏ mjing êpul tông čing jing sa hdră sui čiăng kơ phung amai adei hgao jih klei arăng bi lač, bi hing, bi êdah klei čang hmăng, mjing klei jăk siam hlăm grăp ênai čing djuê ana.

Ară anei, amai Ka Phen ktưn hưn jing pô krơ̆ng kjăp ênai čing knah, - jing čing ktrâo atăt hlăm kdrăp čing 6 boh mơ̆ng mnuih K’ho.

“Kâo čang hmăng ênuk kâo lehanăn čô anak thaoa kriê kjăp knhuah dhar kreh djuê ana đưm mơ̆ng aê aduôn pô jing čing čhar. Drei jing ênuk gưl hđeh brei thâo kriê pioh kjăp lehanăn mđĭ lar knhuah gru dhar kreh čing čhar, čiăng kơ dhar kreh djuê ana dôk nanao truh kơ gưl êdei”.

Pô mbruă êdah kdlưn djuê ana K’Bes, jing pô mtô tông čing kơ êpul tông čing mniê Bồ Liêng, brei thâo: Čiăng dưi raih tông amâo djŏ jing klei ênưih ôh, brei găn lu hruê mlan hriăm tông. Klei yuôm bhăn hĭng, tông čing jing sa hdră dleh snăn amâo djŏ knŏng thâo tông hlăm sa aguah amâo dah sa tlam. Ƀiădah hŏng phung mniê diñu mâo dŭm klei găl čiăng mkŏ mjing êpul tông čing. K’Bes brei thâo:

“Mkă hŏng êkei, snăn phung amai adei mniê mơ̆ng leh kkiêng truh kơ đĭ prŏng, mkŏ gŏ sang mrâo diñu dôk sa anôk anăn yơh, amâo nao dôk ti anôk mkăn, mâo bruă pô iêu diñu nao yơh. Kyua anăn, mâo klei čiăng bi mƀĭn gơ̆ găl êdi. Êpul tông mniê, hriăm msĕ si êpul tông čing êkei mơh, diñu hriăm lŏ pral hĭn mkă hŏng êpul tông čing êkei”.

Jing pô mkŏ mjing êpul tông čing mniê Bồ Liêng, pô mbruă K’Thế, Kơiăng khua hđăp Anôk bruă Dhar kreh – Mjuăt ktang áei mlei – Hâo hưn kdriêk Lâm Hà čar Lâm Đồng (hđăp) brei thâo, mŏng êlâo ƀiă snăk phung mniê K’ho tông čing. Hlăm dŭm knăm mơak mŏng ƀuôn sang, âmi adei thâo tông čing mâo mđĭ ai nao bi lông hŏng phung êkei, âmoa bi kah mbha, amâo duah kăm. Klei siam mŏng êpul tông čing jing diñu jăk ênang hĭn. Phung mrâo tông čing jing mniê diñu mâo klei răng, tuič pral hĭn. Êpul tông čing mniê mâo klei gĭr hriăm tông, tông jăk êdi, dlăng diñu siam hĭn mkă hŏng êpul tông čng êkei, čŭt kdrăp djuê ân jăk mơh dlăng. K’Thế brei thâo:

“Hlăm dŭm wưng mkŏ mjing  knăm mơak čing čhar mŏng čar, mŏng alŭ ưăl hlăm dŭm thŭn giăm anei, hmei ba nao êpul tông čing mniê, diñu nao mdah jăk êdi. Hmei mkŏ mjing mta phŭn djŏ guôp hŏng knăm mơak, msĕ si mdơ̆ng gŏng ngă yang, mâo čeh kpiê, mnơ̆ng ƀơ̆ng djuê ân, phung amai adei mdah jăk êdi dlăng. Kyua anăn brei mkŏ mjing nanao hdră mtô tông čing phung mniê, čiăng jih gưl anei lŏ mâo gưl êdei msĕ si êpul tông čing ƀuôn Bồ Liêng anei, amâo dah êpul tông čing ƀuôn Sre Nhác jing bruă ngă kñăm kriê pioh dhar kreh čing čhar”.

Hŏng klei khăp lehanăn klei đua klam hŏng dhar kreh djuê ana, êpul tông čing mniê ti ƀuôn Bồ Liêng, să Đinh Văn – Lâm Hà, čar Lâm Đồng, dôk ba ai hdĭp mrâo kơ wăl anôk dhar kreh čing čhar. Mbĭt hŏng bruă kreh nao hgŭm hlăm dŭm hdră bruă, hdră dhar kreh alŭ wăl, ară anei êpul tông čing mniê Bồ Liêng mbĭt hŏng pô mbruă K’Thế jing êpul phŭn hlăm bruă mdah hdră dhar kreh djuê ana K’ho ti wăl hiu čhưn ênguê Lâm Hà. Klei anei đru kơ grăp čô dưi hdĭp hŏng klei khăp mơai kơ dhar kreh djuê ana đưm, mjing hdră duh ƀơ̆ng, lŏ maoa hnư hrui wĭt. Hdră ngă bruă mơ̆ng êpul tông čing Bồ Liêng amâo djŏ knŏng mkăp jăk kơ tuê hiu čhưn, ƀiădah lŏ jak iêu lu phung mda asei nao hgŭm kriê pioh knhuah diam dhar kreh djuê ana pô./.

Bruă dhar kreh čing čhar lăn dap kngư mâo UNESCO tŭ yap jing leh bruă bi čuê hŏng klei amâo mâo êdah klă mơ̆ng anak mnuih. Hŏng mnuih K’Ho ti Lâm Đồng, kñăm bi kriê pioh, mđĭ bi lar knhuah gru dhar kreh čing čhar, mâo leh lu mnuih mbruă mơ̆ng dŭm boh ƀuôn, hlăk mđrăm mbĭt bi kriê pioh, mtô bi hriăm klei tông čing kơ anak čô pô. Pô mbruă Cil Ha Ôn, 90 thŭn, ti ƀuôn hgŭm Lạc Dương, čar Lâm Đồng jing leh mnuih kdlưn hĭn ngă bruă anei.

Klei thâo khăp hŏng čing čhar msĕ si kma êlam leh hlăm ai tiê kđeh êrah pô mbruă Cil Ha Ôn mơ̆ng hlăk điêt. Ñu yăl dliê, ñu kreh tui hlue amĭ ama nao hlăm dŭm klei huă mnăm huă êsei mrâo, ngă yang kơ yang čư̆, yang êa, êlâo kơ trŭn bruă lŏ hma, ngă yang akâo kơ jăk êa hlĭm hjan, djŏ boh mnga. leh truh kơ prŏng kreh tui tiŏ phung khua mduôn, khua ƀuôn nao tông čing ti lu anôk hlăm čar msĕ si ti Đam Rông, Lâm Hà, Đức Trọng, Di Linh… Lehanăn ară anei, khădah 90 thŭn leh, pô mbruă Cil Ha Ôn mbĭt hŏng lu phung mbruă mkăn, jih ai tiê mtrŭt mjhar anak čô hlăm ƀuôn bi hgŭm kriê pioh, lehanăn pŏk dŭm boh adŭ mtô bi hriăm tông čing čhar kơ anak čô amuôn adei. Pô mbruă Cil Ha Ôn, lač:

“Kâo čiăng snăk mtô bi hriăm tông čing čhar kơ phung hđeh gưl mrâo, čiăng kơ diñu lŏ dơ̆ng kriê pioh dhar kreh čing čhar aê aduôn pô đưm. Kâo kreh atăt êpul tông čing, hlăm anăn mâo êpul tông čing mda asei nao tông hlăm dŭm anôk msĕ si bi kuôl ung mô̆, amâodah ƀuôn sang mâo klei čiăng, snăn kâo iêo jak êpul tông čing hđeh mâo kâo mtô bi hriăm leh nao tông mbĭt.”

Adŭ mtô bi hriăm klei tông čing giăm anei, pô mbruă Cil Ha Ôn mtô bi hriăm mâo 30 čô êkei mniê, êdam êra mnuih K’ho mơ̆ng 15 thŭn 30 thŭn. Pô mbruă Cil Ha Ôn brei thâo, phung hđeh dưi hriăm dŭm knhuah tông čing, lehanăn klei mdêč čing, knhuah klei mdah tông, lehanăn klei tông čing bi djŏ hlue ênhiang mdê mdê. Leh ruĕ hriăm , phung hriăm truh kơ klei thâo raih tông čing ƀiă êdi mơ̆ng 2 truh 3 ênhiang tông mdê mdê, msĕ si klei tông čing drông tue hriê čhưn, klei huă êsei mrâo; mơak thŭn bhang mrâo… Ñu amâo lŏ hdơr ôh anei jign dŭm boh adŭ leh ñu mâo bi hriăm, ƀiădah ñu čang hmăng hŏng klei ñu đru mguôp ƀiă dhiă anei, srăng đru bi kriê pioh dhar kreh čing čhar pô. Ƀiădah čiăng dưi mđĭ bi lar knhuah gru dhar kreh anei, jing čiăng snăk mâo klei sa ai mơ̆ng jih jang yang ƀuôn. Pô mbruă  Čil Ha Ôn lač:

“Kyuadah sa ƀĕ kyâo amâo mâo dưi mjing dliê, ƀiădah lu ƀĕ kyâo srăng mjign sa kmrơ̆ng prŏng. Kyuanăn kâo čang hmăng mnuih ƀuôn sang pô brei mâo klei thâo bi sa ai, mnuih ƀuôn sang mđrăm mbĭt hŏng knŭk kna, bi duh mĭn mđĭ kyar bruă duh mkra, mđĭ kyar klei hdĭp mda, mâo msĕ snăn kơh srăng mâo klei đĭ kyar kjăp”.

Tui si Kra Jăn Ha Nrang, mơ̆ng klei pô mbruă Cil Ha Ôn lehanăn dŭm čô pô mbruă mkăn hlăm alŭ wăl, mtô bi hriăm, snăn mâo leh lu phung êdam êra thâo tông čing hŏng djăp mta ênhiang mdê mdê mơ̆ng djuê ana pô. Êpul tông čing kreh hiu mdah jêñ jêñ hlăm dŭm mta bruă mơ̆ng alŭ wăl mâo. Anei amâo mâo djŏ knŏng klei pưng myưng  hŏng phung mbruă, ƀiădah lŏ jing klei mơak hlăm ƀuôn hgŭm amâo mâo lui dhar kreh čing čhar pô luič ram ôh. Kra Jăn Ha Nrang, brei thâo:

“Pô mbruă Cil Ha Ôn bŏ hŏng klei hur har mtô bi hriăm klei tông čing čhar kơ anak čô amuôn adei hlăm ƀuôn. Truh kơ ară anei,  ñu ăt jih ai tiê mtô bi hriăm tông čing kơ phung hđeh, čiăng kơ phung hđeh păn kjăp jih jang ênhiang klei tông čing mơ̆ng djuê ana K’ho pô”.

Ară anei ti Lạc Dương mâo 5 êpul tông čing, lehanăn giăm 15 êpul čing čhar mơ̆ng gŭm gŏ sang, găp djuê ti dŭm alŭ wăl hiu čhưn ênguê Lang Biang, ƀuôn Cù Lần, đang dliê knŭk kna mkuôm Bidoup – Čư̆ aduôn. Dŭm êpul tông čing anei lu jing mdah hŏng phung hiu čhưn ênguê. Klei năng lač, tinei lu mnuih hlăm êpul tông čing jing phung hriăm leh mơ̆ng pô mbruă Cil Ha Ôn sơăi./.