Ti ƀuôn hgŭm knông lăn Ƀuôn Đon, čar Dak Lak, knăm ngă yang pin êa mâo mnuih Mnông Preh mkŏ mjing grăp thŭn hŏng boh tŭ lač jăk kơ yang brei kleh hnoh êa doh êngeh. Klei ngă yang anei mkŏ mjing leh mnuih ƀuôn sang hrui êmiêt boh mnga.

Mơ̆ng aguah ưm, tač sang kƀĭn ƀuôn ti ƀuôn Đon, čar Dak Lak mtuk mtlak leh. Grăp čô grăp bruă, pô mprăp kpiê čeh, pô čuh ŭn, knă êsei, dăp mnơ̆ng ngă yang…Y Lươm Knul brei thâo, mnuih ƀuôn sang mkŏ mjing klei ngă yang pin êa bay Rong ti Ƀuôn Đon. Khădah jing klei ngă sang sa ƀuôn đuč ƀiădah mnuih ƀuôn sang dŭm ƀuôn riêng gah ăt nao mơak mbĭt, mkŏ mjing ai êwa hơ̆k mơak.

“Ti Ƀuôn Đon, klei ngă yang pin êa mâo boh tŭ dưn yuôm bhăn hŏng mnuih Mnông. Anei jing hdră bhiăn, knhuah gru mơ̆ng đưm mâo mơ̆ng ênuk aduôn êa truh kơ ară anei, nao mbĭt hŏng klei hdĭp mnuih ƀuôn sang. Êlâo kơ mkŏ mjing klei ngă yang pin êa anei, Bruă sang čư̆ êa alŭ wăl mâo leh klei mprăp, bi kƀĭn phung mduôn ƀuôn, phung khua ngă yang, dŭm êpul phung thâo mbruă, srăng mbha bruă kơ grăp čô mdê mdê”.

Hluê si klei bhiăn mnuih Mnông, klei ngă yang pin êa mâo boh tŭ dưn lač jăk kơ yang, yang êa, yang krông brei leh kơ ƀuôn sang mâo angĭn hjan siam, mâo boh mnga, mnuih ƀuôn sang mâo klei suiah pral čiăng mă bruă knuă, mkŏ mjing klei hdĭp trei mđao yâo mơak. Klei ngă yang dưi ngă êjai ƀuôn leh hrui êmiêt boh mnga, grăp čô nao bi doh pin êa leh anăn mprăp kơ sa wưng buh pla mrâo. Mduôn ƀuôn Y Thơng Kđoh, ti ƀuôn Trí brei thâo, kyua mâo lu boh tŭ yuôm sơnăn yơh ăt jing wưng bi kƀĭn mơ̆ng ƀuôn sang. Dŭm mnơ̆ng ngă yang mâo mnuih ƀuôn sang bi mguôp čiăng bi êdah klei mpŭ leh anăn ai tiê bi mguôp.

“Mnuih ƀuôn sang hriê hgŭm lu sơnăk, êlâo dih dinu dưm brei mbĭt hŏng mdiê čiăng knă kpiê, truh kơ hruê ngă yang diñu bi mguôp sa drei ŭn, grăp čô bi mguôp ƀiă čiăng blei ŭn ngă yang. Klei ngă yang pin êa êlâo dih kreh mkŏ mjuing hlăm mlan 3 - mlan 6 grăp thŭn, akâo brei mâo angĭn hjan siam. tal dua jing akâo kơ anak mnuih êjai mŭt hlăm wưng buh pla mrâo, ƀuôn sang mâo klei suiah pral, ba wĭt lu mta mnơ̆ng”.

Hlăm klei ngă yang pin êa mơ̆ng mnuih Mnông, dŭm hdră bhiăn mâo sa čô ngă yang leh anăn 2 čô đru bruă. Pô ngă yang kreh jing khua mduôn amâodah pô mâo kơhưm hlăm yang ƀuôn, mâo yang brei klei thâo mĭn, tuč lu klei ngă yang leh anăn thâo săng kơ klei ngă yang. Diñu jing pô bi ala kơ mnuih ƀuôn sang blŭ hrăm hŏng yang.

Hlăm ai êwa kdrưh kơăm ti djiêo krông Sêrêpôk, pô ngă yang hlăm kdrăp čŭt hơô djuê ana ngă dŭm klei ngă yang. Ênai čĭng kwang mbĭt hŏng klei kwưh, mơĭt klei hmăng hmưi mơ̆ng mnuih ƀuôn sang kơ sa yan buh pla mâo angĭn hjan jăk, mâo boh mnga.

Klei ngă yang mâo 3 kdrêč ngă yang mâo, ngă yang kơ aduôn aê tâo tiêt, ngă yang ti pin êa leh anăn ngă yang kơ khua mduôn hŏng phung đru bruă. Pô ngă yang Y Nga Glan, ti ƀuôn Đon brei thâo, hlăm grăp kdrêč ngă yang, mnơ̆ng ngă yang dưi myơr kơ yang êlâo kơ ƀuôn sang bi huă ƀơ̆ng, mơak mbĭt. Mbĭt hŏng mnơ̆ng ngă yang mơ̆ng ƀuôn sang, dŭm mta mnơ̆ng msĕ si đao, kju, hmlei, hdăng, pui diăn amâodưi kƀah ôh hlăm klei ngă yang.

“Amâo êsei, mâo braih, kđeh čĭm ŭn leh anăn dŭm mnơ̆ng ngă yang… Klei ngă yang anei mâo mơ̆ng ênuk aduôn aê, sui sĭn leh, ară anei pô lŏ čuê hluê si knhuah gru djuê ana pô”.

Hlăm klei ngă yang, ênai čĭng kwang nanao, klei kdŏ čhuang mkŏ mjing sa wăl hơ̆k mơak djiêo hnoh krông Sêrêpôk. Amai H Nụ Bu Dăm, ti ƀuôn Ea Mar brei thâo, dŭm ƀuôn sang mnuih Mnông hdĭp giăm hnoh krông anei, mnuih ƀuôn sang duah dŭm hnoh êa ktuê ênoh krông čiăng tuh pin êa.

Êa mơ̆ng krông Sêrêpôk tinei ăt jing hnoh krông nao mbĭt hŏng mnuih ƀuôn sang mơ̆ng đưm đă. Klei ngă yang pin êa mâo boh tŭ dưn jing lač jăk kơ hnoh êa doh leh anăn mâo êa mnăm čiăng kơ mnuih ƀuôn sang hdĭp mda, mă bruă knuă”.

Jing knhuah gru mâo boh tŭ dưn yuôm bhăn hŏng êpul êya mnuih Mnông ti alŭ wăl knông lăn, klei ngă yang pin êa amâo djŏ knŏng bi êdah klei uêñ mĭn, răng mgang hnoh êa mơ̆ng mnuih ƀuôn sang ƀiădah lŏ jing wưng bi mguôp yang ƀuôn, mkŏ mjing klei găl čiăng kơ grăp čô bi tuôm, bi mguôp hlăm hrăm mbĭt kriê pioh knhuah gru.

Amâo djŏ knŏng krĭng knông lăn Ƀuôn Đon, ƀiădah hlăm čar Dak Lak, mnuih Mnông, mnuih Êđê ti Lăk, Ƀuôn Hô, Krông Ƀŭk… ăt krŭ wĭt knăm ngă yang pin êa hrăm mbĭt krir pioh knhuah dhar kreh lehanăn mđĭ lar jing hdră hiu čhưn ênguê jăk siam.

Bri Knăm mơak Kphê Ƀuôn Ama Thuôt tal 9 mrâo êgao, mnuih ƀuôn sang djuê ana Mnông Gar mkŏ mjing leh knăm ngă yang ti pin êa Đăk Hoa, să Đăk Phơi, čar Dak Lak, jak iêu lu mnuih hiu čhưn giăm kbưi. Leh dŭm mta mnơ̆ng mâo kpiê čeh, ŭn, mnŭ… mâo mprăp ênŭm, pô riêu yang srăng ngă yang. Asăp riêu yang kwang ti pin êa, lač jăk kơ yang êa, ywng čư̆ brei leh kơ ƀuôn sang êa êngeh bhang, êđăp drưm. Leh anăn êpul êya ƀuôn sang ƀuăn srăng kriê pioh, răng mgang kjăp phŭn mkăp êa.

Leh kơnăn, pô riêu yang srăng nao wĭt kơ ƀuôn. Ti êlan ktlah mpă, ñu akâo klei suaih pral kơ ƀuôn sang,. Ñu êbat nao ti dŭm ktuê êlan mâo găp djuê ênuê êpul dôk hdĭp hlăm ƀuôn, lač jăk kơ Yang hlăm thŭn êgao đru leh kơ ƀuôn sang grăp čô suaih pral, mâo klei hdĭp trei mđao, yâo mơak. Leh kơnăn, pô riêu yang nao ti ƀăng jang ƀuôn, ngă yang suôt jih ksơ̆k mtâo, klei amâo myun đuĕ kbưi.

Mjưh ruê̆ knăm anei, grăp čô hrăm mbĭt hŏng ênai čing čhar, kdŏ čhuang mơ̆ng phung êkei êdam, mniê êra Mnông, hlai mbĭt hŏng mnâo mnañ kpiê čeh. Amai H’Uynh Liêng Hót, hơ̆k mơak brei thâo:

“Kâo ktưn hưn êdi jing sa čô anak mơ̆ng Pai Ar, ƀuôn jhŏng ktang ênuk bi blah. Êlâo adih ƀuôn dleh dlan, ară anei mâo klei mđing dlăng mơ̆ng Đảng, Knŭk kna, ƀuôn ƀrư̆ hruê ƀrư̆ đĭ kyar, klei hdĭp mlih mrâo, ư̆ êpa, ƀun knap hrŏ bi hrăm mbĭt mđĭ kyar. Ară anei mâo hruê mơak anei mơak êdi”.

Mbĭt hŏng gŏ sang hiu čhưn ti Dak Lak wưng anei, ayŏng Nguyễn Minh Thảo, tuê mơ̆ng ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh, khăp êdi kơ mnâo mnân kpiê čeh, lehanăn hdră kdŏ čhuang ti pin êa.

“Gưl tal êlâo kâo dưi nao ti sa knăm mơak mơ̆ng mnuih djuê ƀiă kâo ƀuh jăk lehanăn yuôm bhăn êdi. Kâo ƀuh jăk êdi yơh dưi dlăng lehanăn hgŭm hlăm sa knăm mơak prŏng snei. Jih jang mnuih tinei dưi hrăm mbĭt hlăm knăm mơak, hlăm sa wăl anôk siam, hơĭt ênang. Gưl tal êlâo kâo ƀuh klei jăk siam msĕ snei”.

Knăm ngă yang pin êa jing sa knhuah dhar kreh djuê ana jăk siam ti krĭng lăn dap kngư. Ti čar Dak Lak, anôk maoa mnuih Mnông lehanăn Êđê hdĭp mda sui thŭn, grăp djuê ana tinei lŏ mâo knhuah siam mdê hlăm klei bhiăn ngă yang pin êa.

Msĕ si mnuih Êđê ti să Ƀuôn Hô, să Krông Ƀŭk, pô pin êa srăng jing pô ngă knăm ngă yang. Hlăm 3 hruê ngă yang, jih jang bruă msĕ si nao pưk hma, hiu lua mnah, pĕ boh kroh mdei êjai. Knăm ngă yang pin êa êlâo adih jing sa knăm ngă yang prŏng. Bi ară anei knăm anei bi hrŏ ƀiă dŭm klei bhiăn lehanăn mâo lu knăm mơak mbĭt čiăng djŏ guôp hŏng klei hdĭp mnuih ƀuôn sang.

Mnuih Mnông RLâm ti să Liên Sơn Lăk hdĭp mda djiêu ênao êa Lăk, kreh yua mran čông hŏng kyâo ngă kdrăp găn êrô lehanăn hiu mă bruă. Kyua anăn, diñu mâo klei mĭn dŭm pin êa, hnoh êa – anôk mâo mran čông hŏng kyâo, jing anôk yuôm bhăn, mâo Yang êa, Yang cư̆. Knăm ngă yang pin êa mâo mnuih ƀuôn sang tinei mkŏ mjing 2 – 3 thŭn sa blư̆ čiăng bi êdah klei lač jăk kơ phung yang đru kriê dlăng kdrăp găn êrô, dlăng kriê mran, hdră mjĕ mjuk, mă bruă duh mkra pla mjing ti êa.

Hluê si Y Luyêt Êñuôl, ti ƀuôn Jun, să Liên Sơn Lăk, hruê anei, dŭm klei bhiăn mâo hlăm knăm ngă yang pin êa mâo lăm lui. Khă snăn, dŭm knhuah dhar kreh jăk siam ăt dôk kriê pioh kjăp. Knăm ngă yang pin êa ăt jing sa hdră hiu čhưn ênguê dhar kreh jăk siam, jak iêu lu phung tuê hiu čhưn ênguê.

Ayŏng Y Sôl Sruk, sa čô khăp kơ hdră hiu čhưn ênguê êpul êya ti să Liên Sơn Lắk brei thâo, tơdah bi mguôp knăm ngă yang pin êa mhŏng hdră hiu čhưn ênguê, phung mă bruă dhar kreh lŏ mâo hnư hrui wĭt, kyua anăn hĭn mơh mâo klei thâo săng hlăm bruă kriê pioh kjăp knhuah dhar kreh siam čiăng hưn mthâo truh kơ phung tuê hiu čhưn ênguê. Hluê si ayŏng Y Sôl Sruk, bruă mkŏ mjing dŭm adŭ mtô dhar kreh čing čhar, mmuñ ênhiang djuê ana, klei riêu yang… ăt jak iêu pu phung mda asei nao hgŭm.

Knăm ngă yang pin êa jing sa klei bhiăn klei mĭn đăo mâo mơ̆ng sui mơ̆ng dŭm djuê ana ƀiă ti Lăn dap kngư. Knăm ngă yang mâo leh lu boh ƀuôn sang ti Dak Lak krŭ wĭt, đru krơ̆ng kjăp lehanăn mđĭ lar knhuah dhar kreh jăk siam mơ̆ng djuê ana, mjing sa hdră hiu čhưn ênguê jăk siam hlăm lehanăn êngao ala čar. Ayŏng Anh John Cuttance Dunedin, mơ̆ng Newdilan, khăp êdi tơdah truh ti Dak Lak:

“Kphê tinei jăk êdi, mnơ̆ng ƀơ̆ng jăk mơh, anak mnuih mhač, jĕ giăm. Kâo mĭn, sa hruê êdei kâo srăng lŏ hriê čhưn mơh ti Dak lak”.