VOV4.Êđê- Ara\ anei Việt Nam dôk hla\m ana\n 10 ala ]ar ba ]h^ boh krue# msa\m hrue# lu êdi tar ro\ng la\n. Hla\m ala ]ar, Gialai jing 1 hla\m 5 ]ar mâo ênha\ pla ana boh krue# msa\m hrue# lu êdi, mâo hnơ\ng boh mnga lehana\n tu\ ja\k kdlưn êdi. Mơ\ng sa brua\ pla mjing ]o\ng nga\, hla\m du\m thu\n ho\ng anei, mnuih nga\ lo\ hma lehana\n anôk brua\ duh mkra phu\n tal êlâo mko\ mjing leh hdra\ bi hgu\m mơ\ng brua\ pla mjing truh kơ hrui blei boh krue# msa\m hrue#, ba ]h^ mta boh anei truh kơ wa\l anôk mnia mblei p’pro\ng hla\m tar ro\ng la\n:

Mơ\ng thu\n 2018 truh kơ ara\ anei, Nguyễn Ngọc Hoà, ti alu\ 1, să Thăng Hưng, kdriêk }ư\ Prông mb^t ho\ng êbeh 30 go\ êsei mnuih [uôn sang alu\ wa\l ngă klei kuôl kă mguôp mb^t bruă pla mjing hrui blei ]ê` hrue# ho\ng Knơ\ng bruă trách nhiệm hữu hạn Mnia mblei ho\ng ala ta] êngao Doveco Gia Lai. Hluê ho\ng ana\n, knơ\ng bruă đru mkăp djuê mjeh lehana\n [ua\n rơ\ng hrui blei boh ]ê` ho\ng ênoh blei mse\ ho\ng ênoh hlăm sang ]ơ mnia, ênoh [ia\ h^n êdi mâo 6 êbâo prăk hlăm 1 kg. Yap mdu\m grăp ha ]ê` hrue#, ênoh prăk bi liê hlăm brô 50 êklăk prăk, êdei êbeh 1 thu\n, đang war mâo hrui pe\ hlăm brô 25 ton boh. Nguyễn Ngọc Hoà brei thâo; ho\ng ênoh 7 êbâo 500 prăk mse\ si ara\ anei, prăk mnga mơ\ng ]ê` hrue# hrui w^t đ^ h^n mkă ho\ng du\m mta mnơ\ng pla mkăn:

“Ara\ anei 1 ha kphê kno\ng mâo prăk mnga 50 êklăk hlăm 1 thu\n. Bi 1 ha ]ê` hrue# prăk mnga  1 thu\n mâo mơ\ng 120 – 150 êklăk prăk. Prăk mnga đ^ 3 blư\. Thu\n 2018 pla, thu\n 2019 mâo ba ]h^ kơ knơ\ng bruă Doveco. Thu\n anei, hmei ba ]h^ kơ knơ\ng bruă Doveco mâo 500 ton ]ê` hrue#, thu\n anei hmei ngă hră m’ar kuôl kă ]h^ 1 êbâo ton ]ê` hrue#”.

Ara\ anei ]ar Gia Lai mâo êbeh 3 êbâo ha ]ê` hrue#. Hluê si t^ng truh kơ thu\n 2025, ênhă anei srăng đ^ truh 10 êbâo ha, hnơ\ng mâo êbeh 84 êbâo ton. Mơ\ng thu\n 2018 truh kơ ara\ anei, 2 êpul bruă duh mkra jing Knơ\ng bruă trách nhiệm hữu hạn Mnia mblei ho\ng ala ta] êngao djam mtam boh kroh Doveco Gia Lai lehana\n Knơ\ng bruă Cổ phần Nofoods Tây Nguyên mguôp mb^t pla mjing – hrui blei ]ê` hrue# ho\ng du\m êbâo go\ êsei mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ti Gia Lai, krơ\ng kjăp anôk ba ]h^ mnia ]ê` hrue#.

Kyua ]ê` hrue# lu êdi pla mjing ba ]h^ kơ ala ta] êngao, sơnăn bruă kriê dlăng hnơ\ng jăk jing mta bruă phu\n. Nguyễn Mạnh Hùng, khua g^t gai Êpul hgu\m kiă kriê hlo\ng ngă khua Knơ\ng bruă Cổ phần Na foods Gruop m`ă klă, mnuih [uôn sang ngă lo\ hma bi hluê ngă ksă êmă du\m klei ]oh ]ua\n tơdah ba yua êa drao krih mdjiê hluăt hlăm ]ê` hrue#:

Kno\ng ]ia\ng du\m sang máy mse\ si Đồng Giao, Nafoods hrui blei [ia\dah amâo mâo ksiêm dlăng ôh hnơ\ng jăk, ]ê` hrue# ana\n tuôm ho\ng klei amâo mâo djăp hnơ\ng ]ua\n, sơna\n ana\n knăl ]ê` hrue# lui] 10 thu\n mko\ mjing srăng lui] ram jih. Ana\n jing klei hưn brei răng ktang ph^t, tơdah drei amâo mâo bi mđing kơ hnơ\ng jăk, sơnăn drei srăng tuôm ho\ng klei dleh dlan hlăm sang ]ơ mnia pro\ng boh nik gơ\ châu Âu”.

Hlăm mlan 7 thu\n 2020, knơ\ng bruă Lo\ hma lehana\n Mđ^ kyar [uôn sang ruah mă ]ar Gia Lai ]ia\ng mko\ mjing klei bi k[^n mtru\t mjhar mđ^ kyar ]ê` hrue# h’^t kjăp. Ti anei, khua g^t gai phu\n bruă jao kơ Anôk bruă pla mjing lehana\n du\m knơ\ng bruă djo\ tuôm hnưm mko\ mjing Hdră bruă mđ^ kyar ]ê` hrue#. Hlăm ana\n, phu\n bruă akâo bi ksiêm dlăng mklă mklơ\ng ênhă pla, hnơ\ng pro\ng mdê alu\ wa\l; mđ^ h^n bruă ksiêm dlăng hnơ\ng jăk djuê mjeh, klei dưi bi kdơ\ng ho\ng hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă, hdră pla lehana\n kriê dlăng, mkhư\ gang klei hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă lehana\n hnưm mko\ mjing mta ]ua\n hnơ\ng jăk Việt Nam kơ djuê mjeh ]ê` hrue#. Ăt ti anei, Lưu Trung Nghĩa, khua Knơ\ng bruă Lo\ hma lehana\n Mđ^ kyar [uôn sang Gia Lai brei thâo; hlăm hruê mlan kơ ana\p, knơ\ng bruă lo\ hma alu\ wa\l srăng hluê ngă lu hdră k]ah ]ia\ng mđ^ kyar ]ê` hrue# h’^t kjăp h^n:

“Knơ\ng bruă Đảng ]ar ba nao leh hlăm Hdră mtru\n kơ bruă mđ^ kyar djam mtam boh kroh, knơ\ng bruă sang ]ư\ êa ]ar ăt mklă mklơ\ng hdră k]ah mđ^ kyar djam mtam boh kroh ti alu\ wa\l, êpul bruă duh mkra đru hgu\m hur har, sang ]ơ mnia po\k phai pro\ng. Yap wa\t wưng mâo klei ruă Covid-19, êpul bruă duh mkra mnia mblei djam mtam boh kroh ho\ng ala ta] êngao amâo hro\ tru\n kơ ênoh prăk hrui w^t. Hmei hlăk akâo kơ knơ\ng bruă sang ]ư\ êa ]ar brei mko\ mjing anôk ]h^ mnia ]ê` hrue# Gia Lai. Tơdah mđ^ kyar h’^t kjăp sơnăn ]ê` hrue# Gia Lai năng ai dưi bi ala kơ ]ê` hrue# Việt Nam. Klei yuôm bhăn ti anei bi mâo hdră ]ua\l mkă ksă êmă, tal 2 mâo djuê mjeh djăp hnơ\ng ]ua\n kơ mdê kr^ng; tal 3 bi mâo hdră ]oh ]ua\n ]ia\ng pla mjing hluê hnơ\ng ]ua\n quốc tế tu\ yap leh”.

Hruê 16/9 mrâo êgao, 100 ton ]ê` hrue# bi êko\ tal êlâo mơ\ng ]ar Gia Lai dưi ba ]h^ kơ sang ]ơ mnia EU hluê si klei Kuôl kă bruă mnia mblei êngiê Việt Nam – châu Âu (pia klah ]u\n jing klei Kuôl kă EVFTA). Hluê si klei Kuôl kă anei, sơnăn ]ê` hrue# mơ\ng Việt Nam srăng dưi mhro\ jia mơ\ng 8% mse\ si ara\ anei tru\n ti hnơ\ng 0% ti sang ]ơ mnia 27 ala ]ar hlăm êpul EU. Klei găl kơ ]ê` hrue# Việt Nam mđ^ ênoh yuôm lehana\n po\k phai sang ]ơ ]h^ mnia jing pro\ng êdi.

Blu\ hrăm ti anôk bi k[^n, k’iăng khua Phu\n bruă Lo\ hma lehana\n Mđ^ kyar [uôn sang Lê Quốc Doanh mtru\n asa\p kơ ]ar Gia Lai bi ba yua klei găl, mnơ\ng mâo mơ\ng klei Kuôl kă EVFTA, lo\ dơ\ng mkra mlih kdrăp yua ênuk mrâo mrang, mta mnơ\ng mâo, krơ\ng kjăp lehana\n mđ^ h^n hnơ\ng jăk, tui duah phu\n agha ]ia\ng kpưn đue# nao kơ sang ]ơ mnia EU, mb^t ana\n, akâo kơ ]ar lo\ dơ\ng mjing klei găl ]ia\ng du\m êpul bruă duh mkra pla mjing djam mtam boh kroh duh bi liê po\k phai sang máy mkra mjing, hluê ngă bruă mguôp mb^t, mko\ mjing kr^ng thơ\ng pla ]ê` hrue#, hrui blei ]ê` hrue# ho\ng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma. K’iăng khua Phu\n bruă Lê Quốc Doanh la]: Băng

“Klei kuôl kă bruă mnia mblei êngiê Việt Nam – EU dưi ba yua sơnăn anei klă s^t jing klei găl pro\ng kơ mnơ\ng mă mơ\ng lo\ hma Việt Nam. Anei jing anôk ]h^ mnia mâo 27 ala ]ar ho\ng 511 êklăk ]ô mnuih, hnư hrui w^t yap mdu\m 1 ]ô mnuih đ^ h^n. Mnơ\ng mă mơ\ng lo\ hma Việt Nam lehana\n EU mâo klei bi đru hgu\m mb^t,  amâo ngă klei bi mmiă ôh hdơ\ng găp. Êngao kơnăn klei kuôl kă mâo hnơ\ng [ua\n rơ\ng đ^ kdlưn, hnơ\ng po\k phai pro\ng. Mse\ si ]ê` hrue#, jia mơ\ng 8% nao ti hnơ\ng 0%”.

Hruê 16/9 mrâo êgao, Phu\n brua\ Lo\ hma mđ^ kyar kr^ng [uôn sang bi hgu\m ho\ng Anôk brua\ sang ]ư\ êa ]ar Gialai mko\ mjing leh Kna\m ba ]h^ 100 ton boh krue# msa\m hrue# bi êko\ truh kơ Châu âu hluê si Klei kuôl ka\ brua\ mnia mblei êngiê Việt Nam- EU (EVFTA). {ri gưl anei, pô ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo klei bi blu\ hra\m ho\ng Nguyễn Quốc Toản, Khua knơ\ng brua\ mkra mjing lehana\n mđ^ kyar klei bi blei mnia mnơ\ng lo\ hma, Phu\n brua\ Lo\ hma mđ^ kyar kr^ng [uôn sang kơ du\m klei ga\l, klei lông dla\ng lehana\n hdra\ mđ^ boh tu\ yuôm brua\ kơ mta boh krue# msa\m hrue# anei tơdah ba ]h^ ti wa\l anôk mnia mblei EU.

-Akâo kơ ih yăl dliê lăng, kơ klei kuôl ka\ mnia mblei êngiê EVFTA kla\ klơ\ng mâo leh klei tu\ dưn, po\k klei myun kơ mnơ\ng Việt Nam mâo ba ]h^ kơ du\m ala ]ar Châu Âu. Tui si ih, ho\ng boh krue\ ]ê` hrue\, si klei găl ala ]ar drei mâo ara\ anei?

Nguyễn Quốc Toản: Drei dưi la] klei kuôl ka\ mnia mblei êngiê Việt Nam – EU jing klei kuôl ka\ mâo du\m klei bi [ua\n rơ\ng pro\ng êdi mơ\ng êlâo dih truh kơ ara\ anei mơ\ng Việt Nam, drei mâo ngă leh ho\ng ala ta] êngao. Mơ\ng hruê 1/8/2020 anei mtam, leh klei kuôl ka\ mâo klei tu\ dưn ba yua, snăn dhar brua\ lo\ hma yap anei jing klei myun, klei găl mjing boh kdru\t pro\ng pioh boh mnga brua\ lo\ hma Việt Nam mâo klei đ^ kyar, lehana\n dưi bi mnia mblei ho\ng ala ta] êngao.

Mse\ si kphê, boh krue\ ]ê` hrue\ jing mta mnơ\ng phu\n mơ\ng Việt Nam. Dah t^ng ho\ng ]ê` hrue\ Việt Nam drei mâo leh truh 25% ênoh lehana\n anôk bi mnia mblei dlông ro\ng lăn. Drei mơak mơh dưi yap jing ala ]ar pro\ng dôk nah tluôn Peru, Ecuador ]h^ ]ê` hrue\ kơ Châu Âu.

-EU jing anôk mnia mblei pro\ng, [ia\dah mâo du\m klei bhiăn ktang ]oh ]ua\n kơ hnơ\ng jăk boh mnga lehana\n phu\n agha mnơ\ng dhơ\ng. Ho\ng djam mtam boh kroh, lehana\n kơ anei jing boh ]ê` hrue\ lo\ bi mâo ênoh ]ua\n HACCP amâodah GlobalGAP, snăn kơh ara\ng blei. Snăn si boh ]ê` hrue\ Việt Nam srăng ngă pioh mâo djăp ênoh ]ua\n tui si ara\ng ]oh?

Nguyễn Quốc Toản: Hlăm du\m thu\n êgao, brua\ lo\ hma pla mjing mđing leh hla\m brua\ mkra mjing bi jăk boh mnga, kyuana\n yơh drei yap anei jing knhuang kơ drei brưih đ^ dưn yua jih klei myun mơ\ng klei kuôl ka\ anei. Tal êlâo jing mâo klei găl kơ ênoh jia. Mb^t ana\n, ana\p anei drei g^r ngă bi jăk, djăp ho\ng ênoh ]ua\n k]ah. Wa\t hlăm brua\ mkra mjing, kyuadah mơ\ng brua\ mkra mjing boh mnga srăng đru drei bi hro\ êwang bi kpleh, lehana\n dưi găn jih djăp mta ênoh ]ua\n kơ hdra\ mnê] ana\n. Mb^t ho\ng ana\n, mkra mjing bi jăk boh mnga djam mtam boh kroh srăng mđ^ mơh ênoh ]h^, jing yuôm h^n, mâo klei dưi bi ktưn mnơ\ng drei ho\ng ala ta] êngao.

-Boh s^t klei yuôm bhăn mơ\ng brua\ mkra mjing boh mnga, si klei phung duh mkra Việt Nam thâo săng kơ klei anei?

Nguyễn Quốc Toản: Hlăm 3 thu\n kơ anei, ênoh jih jang klei duh bi liê kơ brua\ mkra mjing boh mnga đ^ leh truh 4.600 êklai prăk. Klei anei bi knăl kơ drei [uh phung duh mkra, boh nik phung duh mkra mơ\ng êngao knu\k kna bi kla\ leh anei yơh jing klei găl kơ di`u. Tơdah drei ruah hdra\ êlan ma\ brua\ djo\, ho\ng hdra\ jăk, boh nik srăng mâo klei đăo knang mơ\ng êpul hgu\m ala ta] êngao snăn s^t nik drei srăng mâo klei hơ^t s^t kơ brua\ duh bi liê êlam h^n, pro\ng h^n kơ brua\ mkra mjing, ana\n mjing boh kdru\t pro\ng, mse\ si klei Khua knu\k kna jao leh kơ dhar brua\ lo\ hma kơ ana\p anei drei tui tio\ tơl mâo mu\t hlăm êpul ba ako\ dlông ro\ng lăn kơ klei mkra mjing boh mnga brua\ lo\ hma, pioh ]h^ mnia kơ ala ta] êngao.

-La] jăk kơ ih lu!

Pô mblang: H'Mrư Ayun  leh anăn Y-Khem Niê