VOV4.Êđê- Hla\m brô 5 thu\n ho\ng anei, gru hmô pla boh krue# adu\ng kl^t mtah ba yua 100% hbâo pruê doh lehana\n chế phẩm sinh học (hluê si hnơ\ng ]ua\n VietGap) mâo leh lu go\ êsei ma\ brua\ lo\ hma ti sa\ }ư\ Êlang, kdriêk Êa Kar, ]ar Daklak ba yua. Ana boh krue# adu\ng kl^t mtah ba w^t leh boh tu\ brua\ duh mkra lu h^n đru kơ lu go\ sang nga\ brua\ lo\ hma mâo hnư hrui w^t pra\k êklai hla\m gra\p thu\n, mâo lu go\ sang tlaih kơ [un.

Jing go\ êsei ba ana\p hlăm bruă ba 1 êbâo 500 phu\n ana boh krue# du\ng kl^t mtah djuê mjeh Bến Tre ba pla mjing lu hlăm ênhă pro\ng êbeh 5 ha mơ\ng ako\ thu\n 2014, truh kơ ara\ anei, go\ êsei Trần Văn Đoan, [uôn Vân Kiều, să }ư\ Êlang, kdriêk Êa Kar mâo ênoh hrui w^t đrông mơ\ng 1 truh 1 êklai 200 êklăk prăk hlăm 1 thu\n mơ\ng đang boh krue#.

 Trần Văn Đoan yăl dliê, bruă yuôm bhăn ]ia\ng ba boh krue# du\ng mtah mda lehana\n mboh dăl thu\n bhang jing bruă ruah mă djuê mjeh jăk, s^t ba pla bi mbuôn lăn lehana\n mjing mnuôr mđoh mđue# êa hu^ dram êa. Dưm hbâo kơ ana boh lu êdi ba yua hbâo bru\, dưm [ia\ đui] hbâo vô cơ, mkhư\ gang klei hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă ăt ba yua du\m mta chế phẩm sinh học, mhro\ tui] hnơ\ng klei ba yua êa drao hoá học. Êngao kơnăn, drei ba yua hdră riêk kl^t ]ia\ng mhro\ [ia\ êa lehana\n mnơ\ng tu\ jăk hlăm wưng boh krue# du\ng bi mnga hlăm thu\n:

“}ia\ng kơ ana boh krue# du\ng mâo boh jih thu\n bhang sơnăn bi dưm djăp ênu\m hbâo bru\ kơ ana boh mâo djăp mnơ\ng tu\ dưn ktang. Hdră tal 2 ana\n jing bi riêk kl^t gu\ phu\n ]ia\ng mhro\ êa lehana\n mnơ\ng tu\ jăk ]ia\ng ana boh bi mnga djo\ wưng, bi mđing, drei riêk kl^t amâo đei êlam ôh kno\ng mơ\ng 1,5 – 2 cm lehana\n amâo êgao 25 hruê ana boh sir gru riêk ana\n lehana\n mphu\n ]uh blang mnga bi adiê. Hlăm wưng anei drei dưm thiăm du\m mta hbâo Kali, Urê, NPK… [ia\dah lu êdi ăt jing hbâo bru\ bi mđam mơh”.

Hoàng Thị Mùi, ti [uôn Ea Rớt, să }ư\ Êlang, kdriêk Ea Kar brei thâo; [uh go\ êsei Trần Văn Đoan pla boh krue# kdu\ng kl^t mtah mâo ênoh hrui w^t đ^ sơnăn go\ êsei jho\ng ai tiê bi mlih êbeh 1 ha lăn ba pla 200 phu\n boh krue# mơ\ng krah thu\n 2016. Mâo klei đru ktrâo la] hdră pla lehana\n kriê dlăng hluê djo\ hnơ\ng ]ua\n Vietgap mơ\ng go\ êsei Trần Văn Đoan, êdei êbeh 3 thu\n pla mjing, đang boh krue# du\ng mơ\ng go\ êsei mphu\n hrui pe\ boh:

“Lăn lehana\n yan adiê ti alu\ wa\l }ư\ Êlang djo\ guôp ho\ng ana boh kroh mâo k[luôn hlăm ana\n mâo boh krue# du\ng. Pla gơ\ djăl đ^ jing lehana\n bi knar, ana boh [ia\ hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă. Êdei 3 thu\n pla go\ êsei mphu\n hrui pe\ boh tal êlâo mâo giăm 1 ton boh. Khă gơ\ mrâo pla, [ia\dah kâo [uh boh tu\ dưn mơ\ng boh krue# du\ng đ^ h^n. Kâo mâo klei m^n t^ng ]an thiăm prăk mơ\ng knơ\ng prăk knu\k kna ]ia\ng lo\ pla 1 -2 ha dơ\ng ]ia\ng êdei ana\p mđ^ hnư hrui w^t”.

 Trần Thị Thu Thủy – 1 ]ô thơ\ng ]h^ mnia hrui blei boh kroh ti alu\ wa\l kdriêk Êa Kar mklă mklơ\ng, du\m mta boh kroh, hlăm ana\n mâo boh krue# du\ng kl^t mtah mơ\ng du\m đang war ti du\m să }ư\ Êlang, Êa Ô, }ư\ Ni… mâo hnơ\ng jăk boh pro\ng, k[luôn siam mâo lu êa, m’mih. Boh krue# mâo mnuih [uôn sang ti du\m sang ]ơ mnia p’pro\ng hlăm ala ]ar khăp ]ia\ng:

“Kâo hrui blei boh krue# ti anei mâo 2 thu\n leh. Kâo kreh mă boh krue# ti ba ]h^ kơ Phú Quốc, Đà Nẵng, Quảng Nam, Phú Yên, Khánh Hoà… Du\m siêu thị ti ana\n digơ\ blei djăp hnơ\ng ]ua\n doh Vietgap, [ia\dah boh krue# ti anei djăp hnơ\ng ]ua\n digơ\ blei mtam. Boh krue# du\ng }ư\ Êlang boh pro\ng kl^t siam, k[luôn pro\ng lu êa, m’mih amâo mâo khăng ôh… Jih jang du\m đang war ti anei ba yua hbâo bru\ lehana\n păt dah amâo ba yua hbâo hoá học ôh sơnăn boh amâo mâo mta ruă ôh”.

Hluê si klei ksiêm dlăng mơ\ng knơ\ng brua\ sang ]ư\ êa să }ư\ Êlang, kluôm sa\ ara\ anei mâo hlăm brô 400 ha ana boh kroh mâo k[luôn mse\ si: boh krue# kam, boh krue# kuit, boh kneh, boh krue# du\ng… hlăm ana\n boh krue# du\ng mâo ênhă pla pro\ng h^n êbeh 100 ha. Đặng Quốc Tuấn – k’iăng khua knơ\ng bruă sang ]ư\ êa să }ư\ Êlang brei thâo, boh krue# kl^t mtan mâo mnuih [uôn sang ]o\ng ba pla ti alu\ wa\l mơ\ng 5 – 7 êlâo dih. Khă gơ\ ]o\ng ba pla, [ia\dah ana boh krue# du\ng ba w^t lu boh tu\ dưn. Kyua mâo boh krue# du\ng sơnăn lu go\ êsei mnuih [uôn sang ngă lo\ hma tlaih leh kơ klei [un [in, mâo ru\ mdơ\ng sang pro\ng siam, rông ba anak aneh hriăm hră đađa lo\ dưi blei êdeh pui prăk êklai. Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa să hlăk mguôp mb^t ho\ng knơ\ng bruă djo\ tuôm đru mdul kơ mnuih [uôn sang mđ^ kyar ana boh krue# du\ng hluê hnơ\ng ]ua\n doh Vietgap ]ia\ng mđ^ h^n boh yuôm bhăn mơ\ng boh krue# du\ng:

“Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa să tuôm lehana\n hlăk mko\ mjing bruă jak iêu phung thơ\ng kơ bruă lo\ hma phu\n ti ]ar ăt mse\ mơh phung thơ\ng kơ bruă hlăm adu\ bruă lo\ hma kdriêk hriê po\k du\m adu\ đru mtô bi hriăm bruă pla mjing hluê hdră doh VietGap kơ mnuih [uôn sang. Mơ\ng du\m adu\ hriăm mjuăt anei, mnuih [uôn sang srăng tu\ mă lehana\n ba yua ]ia\ng mđ^ kyar đang boh mâo ba w^t boh tu\ dưn đ^ h^n. Să ăt g^t gai du\m êpul êya mse\ si: Đoàn êdam êra, phung mniê, mnuih [uôn sang ngă lo\ hma mko\ mjing gru hmô amâo dah Êpul bruă hgu\m să ]ia\ng dru tui duah anôk ba ]h^ boh krue# du\ng đru mnuih [uôn sang”.

Ho\ng klei thâo săng mơ\ng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma lehana\n hdră tă ]ua mơ\ng knơ\ng bruă djo\ tuôm alu\ wa\l, hruê mlan kơ ana\p amâo djo\ kno\ng hlăm alu\ wa\l să }ư\ Êlang đui] ôh, [ia\dah lu să riêng gah ti kdriêk Êa Kar srăng mâo lu gru hmô pla ana boh kroh, hlăm ana\n mâo ana boh krue# du\ng mâo ba w^t boh tu\ dưn h’^t kjăp (hluê hnơ\ng ]ua\n doh Vietgrap. Mơ\ng ana\n, srăng đru mnuih [uôn sang mđ^ h^n hnư hrui w^t lehana\n yuôm bhăn h^n jing blei [ơ\ng srăng mâo lu boh kroh doh krơ\ng djo\ hnơ\ng ]ua\n ]ia\ng blei [ơ\ng./.

Boh s^t brei [uh, ana boh krue# adu\ng kl^t mtah hla\k ba w^t leh boh tu\ brua\ duh mkra lu h^n. Brua\ ruah ana mjeh lehana\n hdra\ pla mjing, dla\ng kriê mb^t ho\ng brua\ gang mkhư\ ho\ng klei mnơ\ng nga\ ti ana boh anei si sra\ng nga\? Nguyễn Văn Kiên – Khua anôk mtru\t mđ^ brua\ nga\ lo\ hma kdriêk Êa Kar, ]ar Daklak sra\ng đru k]e\ kơ mnuih [uôn sang drei hluê ho\ng klei bi blu\ hra\m ti gu\ anei:

- Ơ Nguyễn Văn Kiên, ]ia\ng dưi thâo pla ana boh krue\ du\ng kl^t mtah si mta mjeh brei drei ruah ]ia\ng bi djo\?

Nguyễn Văn Kiên: Akâo kơ [^ng pla mjing mđing snei, ara\ anei mjeh ana boh krue\ du\ng kl^t mtah mâo ba yua dua mta mjeh k]iêp, lehana\n grep adhan. Tơdah drei ]ia\ng ruah mjeh jăk mơ\ng mjeh phu\n mtam snăn bi nao dlăng ti đang war anôk ara\ng mjut mjing êđai mjeh. Tui si klei kâo m^n, drei kno\ng blei êđai mjeh mơ\ng sa b^t anôk. Nao hlăm du\m đang war pla mjing tu\ jing hlăk mboh jăk, nao ]ua dlăng hdra\ ara\ng ngă brua\, lehana\n akâo blei mjeh kơ ana\n. Klei drei blei mjeh mơ\ng du\m anôk ana\n, drei hdơr ngă he\ klei kuôl ka\ hlăm brua\ bi mnia mblei, ]ia\ng đăm mâo klei amâo mâo jăk mgi dih, hu^dah mjeh amâo mâo jăk.

-Lăn Dap Kngư drei anei mâo dua yăn kla\ mnga] ana\n jing yăn bhang không, lehana\n yăn hjan. Snăn ti yăn jing jăk kơ drei pla ana boh krue\ du\ng kl^t mtah?

Nguyễn Văn Kiên: Mse\ si ti Êa Kar snăn hlăm yăn hjan yơh jing hơ^t h^n hlăm brua\ pla mjing dưi pla mơ\ng mlan 5 truh mlan 12. Kyuana\n, jing jăk h^n drei dơ\ng pla mjing mơ\ng krah mlan 7 grăp thu\n, kyuadah wưng anei, lehana\n mprăp mơh êa krih tơdah tăm không he\ adiê amâo mâo djăp êa kơ êđai boh mrâo pla, lehana\n răng mơh kơ phu\n êđai boh đăm le\ hlăm klei dram êa ôh.

-Hdra\ êlan ara\ anei, mnuih pla mjing duh kơ brua\ dlăng kriê kjăp h^n k`a\m ]ia\ng mđ^ hnơ\ng hrui w^t hơ^t, snăn akâo kơ ih k]e\ brei tăp êwang bi kpleh boh kbưi pla êđai boh krue\ du\ng bi djo\, ]ia\ng kơ mgi dih đang boh srăng boh hơ^t?

Nguyễn Văn Kiên: Jăk h^n drei pla mjing đang boh krue\ du\ng đăm pla plua\ mb^t ho\ng du\m ana mnơ\ng mkăn ôh, [ia\dah jăk h^n pla truăn hjăn ana boh krue\ du\ng. Ara\ anei mâo dua hdra\ bha êwang bi kpleh pla ana boh, ana\n jing: 4 x 5cm jing mâo 500 phu\n ana boh/ha; tal dua le\ ana\n jing êwang 5 x 6cm jing mâo hlăm brô 400 phu\n hlăm/ha. Brua\ pla mjing mse\ snăn jing djo\ guôp h^n ho\ng hdra\ pla mjing ara\ anei. Brei drei hdơr mđing hlăm klei pla mjing ana\n jing kơ klei drei srăng mjing pum adhan, bi mnga djo\, lehana\n djăp, đăm ôh kpal đei, srăng hmăi amâo mâo jăk ôh kơ hnơ\ng mâo boh mnga mgi dih.

-Bi brua\ klei [a\ng pla êđai boh, lehana\n brua\ pruê hbâo sun ăt jing yuôm bhăn, akâo kơ ih k]e\ brei brua\ anei?

Nguyễn Văn Kiên: Brei [^ng pla mjing, mđing êjai drei klei [a\ng pla boh đăm wơr ôh brua\ tuh hbâo sun, lehana\n kđeh kdrê] siam ti mmông pla ana\n jing jăk h^n. Boh pro\ng [a\ng klei jing 40 – 40cm tơdah pro\ng h^n jăk mơh 50 – 50cm. Lăn Dap Kngư drei amâo mâo jăk dap ôh lăn snăn ruah lăn ti dlông kbuôn jăk h^n pla. Ana boh krue\ du\ng kyua amâo dưi guôp ôh ho\ng klei dram êa snăn brua\ pla hlăm lăn tlung amâodah anôk [lu\ng jing amâo mâo guôp ôh, snăn hdơr mkra êlan mđue\ êa, ti anôk kngư pla pruê hlue boh w^l, snăn kơh ênưih h^n hdra\ mđue\ êa đăm le\ hlăm klei dram êa kơ agha boh, lehana\n hdơr kăp kơr nanao lăn djah êa kur, lehana\n sun djah bru\ ti anôk hwai ana\n. Mse\ snăn srăng mâo klei tu\ dưn kơ ana boh krue\ du\ng.

-Bi brua\ pruê hbâo lehana\n dlăng kriê ]ia\ng kơ đang boh krue\ du\ng đ^ jing, ya mta brua\ drei sra\ng mđing h^n, akâo kơ ih đru brei?

Nguyễn Văn Kiên: Ara\ anei hmei mâo mơh klei ]ia\ng đru k]e\ kơ [^ng pla mjing, brei thâo g^r duh m^n kno\ng ba yua hbâo bru\ đui], hbâo bru\ leh mkra mjing tu\ mơh (Vietgap). Amâodah drei nao blei eh êmô, eh u\n, eh mnu\ ba w^t mđam he\ bi bru\ êlâo kơh dưi ba pruê kơ ana boh. Ho\ng hnơ\ng pruê mơ\ng 10 – 20kg/phu\n/thu\n. Êngao kơ ana\n drei hdơr lo\ pruê hbâo vi sinh, grăp thu\n bi djo\ ênoh tui si anôk mkra mjing hbâo mta\ mtăn. Bi hbâo hoá học pruê ma\ [ia\, kyuadah tơ drei pruê lu hbâo anei srăng mâo klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă, lehana\n hmăi amâo mâo jăk ôh kơ ana boh.

-Ara\ anei brua\ krih êa kơ ana boh si jing djo\ guôp ]ia\ng kơ ana boh ]a\t đ^ jăk lehana\n mboh?

Nguyễn Văn Kiên: Hlăm Lăn Dap Kngư drei êdah leh kla\ dua yăn bhang không lehana\n yan hjan. Snăn tal êlâo êjai hlăm yăn hjan kreh mâo mơh wưng không bhiâo mơ\ng 10 – 20 hruê, snăn drei krih mơh êa hlăm wưng anei ]ia\ng krơ\ng ai hd^p kơ ana boh. Bi tơdah drei ngă kăn mâo klei mđing rei hlăm wưng anei ana boh ênưih srăng awa\t lehana\n hmăi amâo mâo jăk kơ klei mboh. Ti kdriêk Êa Kar kreh tuôm ho\ng klei không k[ah êa hlăm knhal jih mlan 4, snăn wưng anei drei krih mơh, dah dưi krih ho\ng hdra\ bi rô] êa thư\ thư\. Amâo mâo guôn krih lu ôh êa kơ ana boh krue\ du\ng, kyuadah ana boh anei amâo mâo djo\ jing ana boh ]ia\ng kơ lu êa ôh. Hlăm yăn bhang không hlăm 12 hruê drei krih he\ sa blư\, hlăm sa phu\n krih hlăm brô 2 – 3 lit êa man leh.

-Ho\ng brua\ khăt mkra adhan, si srăng ngă ]ia\ng dưi mâo phu\n boh ba w^t boh mnga lu?

Nguyễn Văn Kiên: hlăm klei dlăng kriê wiê ênăk đang boh, snăn mđing h^n êdi hlăm dua wưng. Tal êlâo, hlăk drei mrâo pla snăn drei krơ\ng bi mâo mơ\ng 3 – 5 adhan phu\n ]ia\ng kơ mgi dih adhan lo\ pluh adhan k[iêng lehana\n mboh. Tal dua, mjing adhan êjai hlăm wưng ana boh dôk hlăm thu\n mboh leh, snăn dlăng mkra khăt he\ adhan bi so#, bi k’ua\, lehana\n mkra bi mâo êwang mnga] ta] ]ia\ng kơ ana boh bi mnga, lehana\n đuôm adiê jăk tơdah mâo mđia\ mtrang siam mơ\ng [ro\ng truh kơ adhan gu\, tar hlăm adhan lehana\n hla.

-Brua\ knhăl tui] ]ia\ng akâo kơ ih đru ara\ anei, ana\n jing klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă ho\ng ana boh krue\ du\ng, lehana\n si hdra\ răng mgang?

Nguyễn Văn Kiên: Ara\ anei hlăm du\m đang war pla ana boh krue\ du\ng ti kdriêk Êa Kar, boh nik hlăm ]ar Daklak anei, kreh tuôm ho\ng 3 mta mnơ\ng ngă brei drei mđing truh. Tal êlâo, jing hlua\t lăn ngă bi bru\ agha amâodah mmao jhat Oppresium, bi knăl [uh hlăm ana boh jing hla k`^, snăn drei mđing mtam hlăm phu\n boh, lông kuai hlăm agha [uh `u bi kbu\n agha, lehana\n kl^t agha gru\k gr^k, ana\n jing mta mmao jhat Oppresium yơh pô ngă, snăn drei yua mtam êa drao mkhư\ mmao jhat lehana\n hlua\t lăn krih he\. Tal dua le\, ana\n jing mnơ\ng k]ao [ơ\ng boh lu jing mơ\ng ruê k`^, snăn drei mkra mnê] ma\ he\ ruê k`^, amâodah drei blei hruh hruôm boh, ba w^t hruôm he\ boh ]ia\ng boh boh dưi hrông. Tal 3, jing mnơ\ng ngă pia greenlind mơ\ng kman pô ngă kơ ana boh, [ia\dah dleh snăk drei thâo kral, kno\ng mâo klei bi knăl snei, adhan krô, krô ana lehana\n đue\ nao kơ djiê. Tơdah tuôm truh kơ klei mse\ snăn ana\n jing kjham leh, kno\ng ru\ lui he\ yơh ana boh ana\n, dah adôk hdjul khăt adhan mâo mnơ\ng ngă ba ]uh he\, lehana\n krih êa drao vi sinh mkhư\ mmao jhat kơ ana boh.

-La] jăk kơ ih lu!

Pô mblang: H'Mrư Ayun leh anăn  Y-Khem Niê