VOV4.Êđê- La\n dap kngư mâo leh gưl adiê hjan hla\m lu anôk. Ho\ng ana kphê, anei jing wưng yuôm bha\n êdi kyua ana ]ia\ng kơ lu mta mnơ\ng tu\ ja\k k`a\m rông boh đ^ kơ pro\ng pral, mjing lu adhan kơ yan êdei ]ia\ng dưi mâo boh mnga lehana\n hnơ\ng tu\ ja\k mơ\ng asa\r kphê. Kyua ana\n, hdra\ pruê hbâo, dla\ng kriê wiê êna\k lehana\n gang mkhư\ ho\ng klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng nga\ hla\m wưng anei jing klei mâo lu mnuih pla kphê mđing.

Ho\ng klei jua\t mưng leh mâo 30 thu\n pla mjing kphê, Phạm Đình Quê, dôk ti wa\l krah {uôn Trăp, kdriêk krông Ana, ]ar Daklak brei thâo: Go\ sang `u mâo 3 ha kphê, pătdah hlăm grăp thu\n tuôm ho\ng adiê hjan pro\ng mơ\ng 4 – 5 gưl, snăn klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng nga\ đ^ lê] mơh:

“Ara\ anei ]huang hlăm yan hjan leh, klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă hlăk đ^ lê] boh nik eh kan hlăm ana kphê lu snăk, snăn akâo klei k]e\ đru si hbâo pruê ba yua, amâodah si do\ krih, lehana\n ya mta brua\ srăng ngă?”

Kơ sa klei mkăn, ăt mâo mnuih pla kphê mđing ana\n jing hnơ\ng hbâo pruê kơ kphê hlăm wưng anei, leh ana kphê mrâo găn sa wưng sui adiê không mđia\ ktang. Dương Văn Thao, ti wa\l krah [uôn Trăp, kdriêk Krông Ana brei thâo:

“Kâo mâo du\m ha kphê thu\n anei đa đa mâo leh mơh kphê ana khua, lehana\n mâo mơh du\m anôk mrâo pla. Ara\ anei mu\t hlăm yăn hjan, kâo mâo mơh klei ]ia\ng êmuh kơ hdra\ pruê hbâo, si hdra\ pruê ]ia\ng bi djo\, dưi rông boh êjai, lehana\n kăn djiê krô adiê rei, amâo mâo luh ôh adiê boh êjai hlăm yan hjan anei”.

Ho\ng ana kphê, hlăm ako\ yan hjan klei dlăng kriê wiê ênăk jing yuôm bhăn snăk, kyuadah wưng anei yơh jing wưng mbo\ ai ktang kơ ana kphê, êjai rông adiê bi pro\ng ho\ng klei pral h^n, lehana\n lo\ mjing pum adhan mrâo, jing du\m adhan mkăp kơ yăn êdei, tơdah k[ah snăn boh mnga srăng hro\ mơh, lehana\n truh yăn thu\n êdei srăng lui] mơh. Kyuana\n brua\ mkăp djăp hbâo pruê kơ ana kphê hla\m wưng anei jing klei mnuih pla kphê mđing êdi.

Amai H’Len Niê, {uôn Tria\, Êa Tul, kdriêk }ư\ Mgar brei thâo, war kphê 2 ha mơ\ng go\ sang amai hlăk prăp êmiêt pruê hbâo gưl dua, [ia\dah `u ăt ka thâo pruê ya mta hbâo bi djo\ guôp.

“Hlăm wưng dôk rông boh kreh tuôm jing dleh dlan êdi jing klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă, k[oh, lehana\n luh adiê, wưng anei luh adiê lu snăk. }ia\ng dưi mghaih msir klei anei, ana\n jing ]ia\ng snăk mâo klei đru k]e\ brei kơ mnuih pla mjing hdra\ dlăng kriê, sitôhmô wưng anei ya mta hbâo kphê ]ia\ng, mblang he\ bi nik mơh kơ mnuih pla mjing thâo”./.

Brua\ thia\m mbo\ lu mta mnơ\ng tu\ ja\k lehana\n hdra\ gang mkhư\ klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng nga\ jing klei mâo lu mnuih pla kphê ti Daklak mđing uê` hla\m wưng ara\ anei. }ia\ng hlak mblang du\m klei anei kơ [^ng nga\ lo\ hma lehana\n kah mbha du\m hdra\ dla\ng kriê wiê êna\k ana kphê hla\m wưng krah yan hjan tu\ dưn, Pô ]ih klei mrâo kơ Sang mđung asa\p blu\ Việt Nam dôk jưh ti kr^ng la\n dap kngư mâo klei bi blu\ hra\m ho\ng Thạc sĩ Đào Thị Lan Hoa, K’ia\ng khua adu\ brua\ kreh knhâo lehana\n bi hgu\m quốc tế, Knơ\ng ksiêm hria\m kơ hdra\ mnê] kreh knhâo brua\ lo\ hma dliê kmrơ\ng la\n dap kngư kơ klei anei:

-Ơ Thạc sỹ, drei mrâo hmư\ du\m klei yăl dliê kơ du\m klei dleh dlan hlăk tuôm hlăm hdră kriê dlăng ana kphê wưng ako\ yan hjan. Snăn hlăm wưng anei, si be\ hdra\ mnuih [uôn sang bi kriê dlăng ]ia\ng kơ ana kphê hriê kơ pro\ng jăk?

Thạc sĩ Đào Thị Lan Hoa:  Êlâo h^n ho\ng du\m đang drei ka khăt kyâo bi êyui snăn mnuih [uôn sang bi khăt ana kyâo bi êyui ]iăng bi huâng hlăm đang kphê. Ho\ng đang pla pluă snăn ăt ngă hdră pla bi djo\ guôp du\m ana pla pluă anei ]ia\ng mơ\ng boh dlông mơ\ng ana kphê truh kơ ana boh kroh hlăm đang bi kbưi [ia\ êdi hlăm brô 1m. Leh kơ năn, mnuih [uôn sang ngă du\m hdră mse\ si bi mdoh war. Tơdah hlăm đang mâo ana tuôm ho\ng mnơ\ng ngă snăn khăt hwiê, hrui m[^n leh anăn ba ]uh ti êngao. Tơdah mâo du\m ana mâo klei kjham k`^ hla, bru\ gha snăn klei ru\ du\m ana anei, [hu lăn mprăp kơ bruă lo\ pla hrô.

Leh kơ năn tơdah mâo rơ\k rung snăn drei jik he\ ]ia\ng mprăp pruê hbâo kơ ana kphê hlăm yan hjan, mse\ si hbâo bru\, hbâo vô cơ. Du\m mta hbâo vô cơ snăn mnuih [uôn sang mđing srăng ba yua mta hbâo đa lượng, trung lượng leh anăn hbâo vi lượng. Tui hluê hlăm thu\n ana kphê pla mjing, lăn pla leh anăn hnơ\ng boh mnga drei dưm hbâo bi djo\ guôp. Tơdah mnuih [uôn sang dưi bi mkă ênoh hbâo bi djo\ guôp snăn drei mă lăn êlâo kơ adiê hjan amâo dah êlâo kơ pruê hbâo leh anăn mơ^t kơ anôk bruă ksiêm duah hdră mnê] lo\\ hma dliê kmrơ\ng amâo dah du\m anôk bruă mâo klei dưi hlăk mblang snăn du\m anôk bruă anăn srăng hlak mblang kơ mnuih [uôn sang du\m hdră djo\ guôp ho\ng lăn leh anăn hnơ\ng boh mnga đang kphê.

- Ơ Thạc sỹ, sa hlăm du\m bruă mnuih [uôn sang mđing jing gang mkhư\ klei mnơ\ng ngă kơ ana kphê. Akâo kơ Thạc sỹ ktrâo la] kơ mnuih [uôn sang hdră thâo kral leh anăn msir mgaih du\m mta mnơ\ng ngă hlăm wưng anei?

-Thạc sĩ Đào Thị Lan Hoa:  Drei ksiêm dlăng đang kphê jê` jê` ]ia\ng thâo [uh leh anăn gang mkhư\ klei mnơ\ng ngă hlăm wưng anei. Tơdah mâo du\m ana dôk mâo du\m mta mnơ\ng ngă mse\ si eh kan bi suôp, eh kan asei mtah snăn drei srăng ksiêm dlăng leh anăn hmao mâo hdră bi mdjiê djo\ guôp. Jing drei kno\ng gang mkhư\ ho\ng bruă ngă du\m hdră hmei mrâo la]. Êngao anăn, leh truh mâo lu brei mdjiê jih snăn drei dưi ba yua du\m mta êa drao sinh học amâo dah hoá học djo\ guôp. Khă snăn, hmei hưn răng tơdah ana mâo mnơ\ng ngă kơh krih êa drao leh anăn hluê si hnơ\ng leh anăn hdră ]ih hlăm kdô ktrâo la] mơ\ng êa drao dưi brei krih.

Êngao anăn drei ăt [uh hlăm đang kphê ara\ anei mâo đa đa ana mâo mmao br^ng ngă. Ho\ng klei mmao br^ng ngă snăn du\m ana mâo kjham snăn dôk mơ\ng yan boh mnga êlâo snăn drei hrui m[^n hla ba ]uh dơr. Bi ho\ng du\m ana mphu\n mâo klei mnơ\ng ngă snăn drei srăng dlăng leh anăn bi mklă wưng tơdah mphu\n mâo êa mnga] mse\ si êa pui ti gu\ hla snăn drei krih du\m mta êa drao ]ia\ng gang mkhư\ mmao br^ng leh anăn mđing krih hluê si klei ktrâo la] mơ\ng sang mkra mjing leh anăn brei krih hnưm, tơdah lui mmao br^ng mâo lu hlăm ala kơh krih snăn amâo đei mâo klei tu\ dưn ôh. Ho\ng du\m ana mâo mnơ\ng ngă snăn drei grep mkra mlih ho\ng du\m mjeh mkăn ]ia\ng đang kphê đ^ kyar bi knar h^n.

 Êngao anăn, tơdah mâo klei mnơ\ng ngă k`^ hla, bru\ agha snăn mnuih [uôn ksiêm dlăng leh anăn tui hluê si hnơ\ng mâo hlăm đang drei srăng kriê dlăng ho\ng hdră djo\ guôp leh anăn yua êa drao sinh học leh anăn brei mđing êa drao anei jing tuh hlăm kr^ng agha ana kphê leh anăn bruă ngă anei snăn hluê si klei thâo mơ\ng hmei jing ngă hlăm ako\ yan hjan snăn tu\ dưn h^n.

 Leh anăn drei ăt mđing s^t ba yua êa drao snăn brei ruah êa drao  hlăm anăn êa drao kriê mgang mâo Phu\n bruă lo\ hma leh anăn mđ^ kyar kr^ng [uôn sang dưi brei ngă grăp thu\n.

- Mni la] jăk kơ ih lu!