VOV4.Êđê- Ară anei, êngao kơ ana pla mjing phu\n jing kphê, tiu, snăn sầu riêng ăt hlăk [rư\ jing ana pla mjing phu\n mơ\ng lu mnuih ngă lo\ hma ti Dak Lak, kyua ana anei hlăk ba klei tu\ dưn kơ phung pla mjing. Khăsah, yan sầu riêng thu\n anei, lu đang sầu riêng mâo klei krô adhan, krô boh, êluh adiê mda lu ngă kơ phung pla mjing ru\ng răng kơ yan lui] liê.

Giăm 100 ana sầu riêng Thái Lan. Awa Y-Ngoăn brei thâo: Đang sầu riêng go\ êsei `u ara\ anei hlăk bi adiê [ia\dah êluh he\. ~u blei êa drao mkhư\ gang êluh boh lehana\n mdjiê m’mao jhat ba krih [ia\dah kăn mâo boh tu\ dưn lei, boh mda ăt lo\ dơ\ng êluh hnơ\ng lu. Tơdah mse\ si yan êlâo, go\ êsei Y-Ngoăn hrui w^t mâo 15 ton boh, sơnăn hluê si t^ng yan anei kno\ng hrui w^t hlăm brô 6 ton boh, tru\n êbeh 60% hnơ\ng mâo boh mkă ho\ng yan êlâo: Băng

“Thu\n anei  ]uh blang mnga amâo mâo lu ôh, kyua hma^ djo\ mơ\ng adiê hlơr `u amâo dưi tu\ ôh. Sầu riêng djo\ guôp ho\ng lăn h’ăp sơnăn hma^ djo\ kơ hnơ\ng mâo. Kơ hdră mkhư\ gang ăt kăn thâo lei”.

 Klei ]ia\ng la] êdi ana\n jing truh kơ ara\ anei, mnuih pla sầu riêng hlăm alu\ wa\l kdriêk }ư\ Mgar ăt ka thâo klă mơh phu\n agha ngă kơ sầu riêng êluh boh mda. Lu mnuih [uôn sang ngă lo\ hma bi mklă sầu riêng êluh boh mda klei yan adiê bi mlih, đađa la] kyua hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă sơnăn mdê go\ sang mâo hdră mkhư\ gang mdê mdê. {ia\dah klei êluh boh mda ăt mâo n’nao. Klei anei hlăk ngă kơ mnuih pla sầu riêng mâo nao klei hu^ hyưt kyua hma^ djo\ kơ hnư hrui w^t. Y-Lực Adrơ\ng, khua Êpul hgu\m mnuih [uôn sang ngă lo\ hma să }uôr Dăng, kdriêk }ư\ Mgar, ]ar Dak Lak brei thâo: Băng

“Adiê mđiă hlơr ang^n amâo mâo sa hnơ\ng sơnăn mâo klei hma^ djo\, tal 2, mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ka thâo hdră kriê dlăng ]ia\ng krih êa drao sơnăn mâo klei hma^ djo\ lui] boh mnga. }ang hmang knu\k kna, boh nik gơ\ du\m anôk bruă mtru\t mjhar mnuih [uôn sang mâo hdră đru mdul mnuih [uôn sang kơ hdră duh mkra pla mjing”.

Bi ho\ng Hoàng Đức Huy, ti să Quảng Tiến, kdriêk }ư\ Mgar ho\ng klei thâo êbeh 10 thu\n pla sầu riêng, [ia\dah `u ăt dleh dlan mơh hlăm bruă kriê dlăng sầu riêng thu\n anei. Hoàng Đức Huy brei thâo, khă gơ\ nao hriăm lu hdră bruă hriăm mjuăt kriê dlăng sầu riêng, asei mlei `u ăt nao hriăm lu gru hmô ăt mse\ mơh ba yua du\m hdră kriê dlăng sầu riêng djo\ hdră, [ia\dah đang sầu riêng go\ êsei `u ara\ anei ăt êluh boh lu mơh, klei `u hu^ hyưt êdi ana\n jing si hdră mbo\ mta mnơ\ng tu\ jăk djo\ guôp h^n ti wưng anei: Băng

“Hlăm wưng anei, kâo ka dưm hbâo ôh jing kâo kno\ng mbo\ thiăm mnơ\ng tu\ jăk krih hlăm hla, răng mgang hla amâo mâo hluăt [ơ\ng mnơ\ng ngă hlăm wưng anei, sơnăn si hdră krih êa drao ]ia\ng mhro\ [i\a klei êluh [oh klei kreh mâo lehana\n êluh kyua adiê mđiă hlơr si hdră drei srăng ngă”.

Amâo djo\ kno\ng dưi pla lu ti kdriêk }ư\ Mgar, du\m thu\n giăm anei, sâu riêng dưi yap jing 1 hlăm du\m mta ana pla mâo hnư hrui w^t lu, kyua ana\n ênhă pla sầu riêng hlăm alu\ wa\l ]ar Dak Lak đ^ êdi truh êbeh 6 êbâo ha sầu riêng, lu êdi ti [uôn pro\ng {uôn Ma Thuôt lehana\n du\m kdriêk:  Krông Pắ], Krông Năng, Krông Búk vlehana\n huyện Cư M’gar. Mơ\ng klei ksiêm dlăng brei [uh, yan sầu riêng thu\n anei, êngao kơ kdriêk }ư\ Mgar, ti alu\ wa\l mkăn hlăm ]ar ăt mâo sầu riêng êluh mnga, êluh boh mda hnơ\ng lu. Kyua ana\n mâo lu mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ]ang hmang ara\ anei ana\n jing thâo klă phu\n agha lehana\n hdră ngă hdră ngă ]ia\ng mkhư\ gang sầu riêng êluh boh mda./.

Mơ\ng klei ]ih mrâo la], klei êluh mnga, êluh diê mda leh anăn kriê dlăng mnơ\ng ngă jing du\m klei ru\ng răng mơ\ng mnuih [uôn sang ti Dak Lak hlăm wưng anei. }ia\ng w^t la] klei êmuh mơ\ng mnuih [uôn sang leh anăn lo\ la] kơ du\m hdră mnê] kriê dlăng ana sầu riêng tu\ dưn, nai pr^n Mai Văn Trị, K'iăng Khua anôk bruă kriê dlăng ana boh kroh kwar Dhu\ng srăng mtă kơ mnuih [uôn sang klei anei.

-Ơ Tiến sĩ, drei [uh hlăm wưng anei ana boh sầu riêng hlăk hlăm wưng đuôm adiê, lehana\n klei luh adiê mda kreh mâo ngă kơ mnuih pla mjing tuôm ho\ng lu klei dleh dlan, tui si tiến sĩ, si phung pla mjing srăng ngă ]ia\ng bi hro\ klei ana\n?

Ts. Mai Văn Trị: Ara\ anei ana boh sầu riêng hlăk hlăm wưng đuôm adiê, lehana\n klei luh adiê mda, lehana\n boh mnga dơ\ng đ^ jing. Hlăm wưng anei, klei yuôm h^n jing drei srăng ngă si ]ia\ng kơ hnơ\ng boh đuôm hlăm adhan jing lu, lehana\n êdei kơ ana\n srăng mâo hdră khăt hro\ng boh mbha ho\ng ênoh bi djo\, đru krơ\ng mơh ai ktang kơ ana boh. Brei drei t^ng bi djo\ plah wah brua\ krih êa, pruê hbâo, lehana\n răng mgang klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă bi hmao, răng mgang pum adhan ana boh bi jăk ]ia\ng mâo ai ktang dưi rông ana đ^ jing jăk, ]ia\ng kơ drei dưi mâo bih mnga hơ^t mgi dih, lehana\n krơ\ng nanao ênoh boh mâo hlăm sa ana djo\ ho\ng klei drei ]ia\ng.

-{ia\dah le\ lu mnuih pla mjing bi la] brua\ krih êa lehana\n pruê hbâo kơ ana boh djăp ênu\m leh mơh, [ia\dah klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă kơ ana boh sầu riêng ăt kăn dưi tlaih rei. Snăn Ơ Tiến sĩ ya mta klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă ana\n, lehana\n si hdra\ răng mgang?

Ts Mai Văn Trị: Wưng anei mb^t ho\ng klei kia\ kriê êa jua bi jăk, hbâo pruê djo\ guôp, truh kơ brua\ răng mgang klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă mse\ mơh, drei khăt mkra adhan bi djo\ guôp pioh mâo djăp ai dưi rông boh. Kyuana\n, drei bi nao ]ua\ jê` jê` hma pô ]ia\ng pral thâo [uh klei mnơ\ng ngă, lehana\n mâo du\m hdră răng mgang djo\ guôp. Brei drei hdơr yua hdră kluôm hlăm klei răng mgang jing jăk h^n, leh kơ ana\n kơh dơ\ng ksiêm dlăng kơ mdê bi mta mnơ\ng ngă, lehana\n mâo hdră mghaih msir mdê mdê. Hlăm wưng anei, brei drei mđing kơ mnơ\ng [oh ana, hlăm ana\n mâo k[oh, lehana\n kpriăp ngă. Dua mta mnơ\ng anei kreh mâo ho\ng đang boh sầu riêng, tơdah drei amâo mâo yo\ng mđing srăng truh kơ djiê ana, amâodah nga\ kơ ana boh awa\t êdu. Lo\ mâo mnơ\ng mkăn ngă kơ ana boh sầu riêng jing eh kan bi [hơ\k ko#, lehana\n eh kan êun mtah. Jih jang eh kan kreh djim hlăm knăt mda. Bi eh kan bi suôp, ktâo hla, wa\k wai hrah ăt kreh ngă kơ hla mda, lehana\n kơ mnga lehana\n hlăm adiê mda. Kyuana\n, brei drei mđing ksiêm dlăng lehana\n mâo hdra\ mkhư\ gang bi jăk. Drei bi nao ]ua\ đang boh lehana\n mâo hdra\ gang mkhư\ bi pral. Mb^t ho\ng ana\n drei mđing kơ hbâo bi djo\ guôp, ]ia\ng kơ ana boh đ^ jing jăk mâo ai ktang mơh mdrơ\ng ho\ng klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă.

-Ơ tiến sĩ, êngao kơ klei luh adiê mda snăn klei krô adhan ăt mâo lu mơh hlăm du\m đang boh sầu riêng ti Daklak. Snăn mơ\ng mâo klei ana\n, lehana\n si hdră mghaih msir?

Ts. Mai Văn Trị: Mâo du\m mta pô ba klei adhan boh sầu riêng djiê krô lehana\n luh due\. Tal êlâo jing kyua bru\ agha, bru\ phu\n kbia\ hriê mơ\ng mta mnơ\ng ngă hlăm gu\ lăn, mse\ si phitopthora, phitinum amâodah mmao jhat hlăm lăn mkăn. Brei drei mâo phung thơ\ng kơ brua\ anei đru ksiêm dlăng agha, lehana\n ksiêm dlăng lăn ]ia\ng kơ thâo nik klei anei, snăn kơh dưi thâo phu\n agha ba hriê klei jhat jing mơ\ng mmao ngă amâodah hơăi. Tơdah thâo kla\ leh ya mta mnơ\ng ngă snăn drei mâo hdră răng mgang kluôm tal êlâo. Tal dua, drei mđing kơ mnơ\ng ngă hlăm ana boh. Jih jang mnơ\ng nga\ hlăm ana. Tơdah mâo klei mnơ\ng ngă hlăm ana sra\ng ngă bi kpăk êlan mđ^ mta tu\ jăk truh kơ ana, nga\ hro\ mơh hnơ\ng hrip êa, lehana\n ai rông ana srăng êdu, ana boh dơ\ng đue\ nao kơ luh hla, lehanan krô adhan. Bi kơ klei eh kan [hơ\k ko#, lehana\n eh kan êun mtah, mnơ\ng anei kreh djim hlăm knăt mda, ngă kơ hla kprê` he\, đue\ nao kơ k`^, lehana\n bi k`u\n k`uê he\ jih. Snăn brei drei ksiêm dlăng nanao war boh ]ia\ng mâo hdră gang mkhư\, bi wa\k wai hrah, lehana\n ktâo hla ăt djim hla mơh ngă kơ hla djăl ram lehana\n luh đue\, kreh ngă kơ ana boh dôk kno\ng [ro\ng, lehana\n adhan srăng djiê ram [rư\ [rư\ dơ\ng mơ\ng nah êngao. Ana\n jing jih jang klei bi klin mnơ\ng kreh nga\ kơ ana boh sầu riêng krô adhan, djiê [ro\ng. Tơdah ana boh sầu riêng djiê [ro\ng snăn, snăn ana boh amâo lo\ jăk ôh ênưih snăk lo\ mâo klei mnơ\ng ngă mkăn boh nik tuôm ho\ng hlua\t [oh ana, k[oh [oh ana nah gu\, mơ\ng ana\n hmăi amâo mâo jăk kơ ana boh ngă kơ ana boh dơ\ng luh ram adhan, kyuana\n brei drei mâo nanao brua\ hiu ]ua\ ana boh, lehana\n pral mâo hdra\ mkhư\ gang mtam tơdah tuôm ho\ng klei hlua\t [ơ\ng mnơ\ng ngă.

-La] jăk kơ ih tiến sĩ Mai Văn Trị, k’ia\ng khua anôk brua\ ksiêm duah kơ ana boh kroh Kwar Dhu\ng đru k]e\ brei leh hdră dlăng kriê wiê ênăk ana boh sầu riêng hlăm wưng bi adiê./.