Mâo hŏng anei 10 mlan, êjai nao ti sang êa drao ngă hră mơar k’kiêng anak, amai H.T.A (25 thŭn ti kdriêk Lăk, čar Dak Lak) tăp ƀuh pô mâo klei ruă HIV. Dlăng kơ boh tŭ hră mkă dlăng, Amai A, amâo mâo jhŏng tŭ ôh klei ală pô ƀuh. Leh hmư̆ klei hưn mơ̆ng aê mdrao, amai rŭng lăn leh anăn dlưh ai tiê, mĭn kơ asei pô ƀiă leh anăn mĭn lu hĭn kơ anak ĭ hlăm tiam. Mmông anăn, amai knŏng mâo sa klei hmăng hmưi jing anak leh k’kiêng dưi suai pral msĕ hŏng dŭm čô hđeh mkăn. Kyua ƀuh amĭ amâo klei ruă HIV, dŭm čô aê mdrao ngă klei briah mă anak ĭ čiăng rơ̆ng klei êđăp ênang kơ anak ĭ, ñĕ kơ klei tưp klei ruă HIV mơ̆ng klei k’kiêng msĕ yăng đar.

Leh k’iêng anak, amai H.T.A mâo phung aê mdrao mđĭ ai, hưn brei nao mdrao êlâo gang mkhư̆ klei tưp klei ruă HIV mơ̆ng amĭ kơ anak. Đăo knang kơ phung knuă druh mdrao mgŭn leh anăn dŭm klei đĭ kyar hlăm bruă mdrao mgŭn, amai A bi klă nao mdrao ti anôk mdrao gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS, ti anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak. Tinei, amai A mâo phung aê mdrao ktrâo lač hdră mdrao klei ruă HIV hŏng êa drao bi kdơ̆ng hŏng kman ARV. Êa drao anei dưi mkhư̆ klei đĭ lar mơ̆ng virut, bi hrŏ hnơ̆ng virut hlăm asei mlei. Ktang ƀiă kman hlăm asei mlei ktang dưi răng mgang klei suaih pral kơ mniê leh anăn bi hrŏ klei tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ anak. Truh kơ ară anei, anak ñu mâo leh 10 mlan, boh tŭ klei ksiêm mkă amâo mâo klei ruă HIV mơ̆ng anak ñu, ƀuh sơnăn amai mgei ai tiê. Amai H.T.A brei thâo:

Hmư̆ klei anăn kâo kjăt mơai, hŭi anak mâo klei ruă msĕ hŏng pô, êdei anăp ñu prŏng arăng bi kah, ñĕ đuê̆…Mmông anăn pô rŭng răng êdi, ƀiădah mâo phung nai êa drao mtô lač brei leh anăn lač klei ruă anei mâo leh êa drao mnăm, pô gĭr mnăm êa drao nanao, mnăm ênŭm pô ăt srăng hdĭp msĕ hŏng pô mkăn mơh. Leh k’kiêng, anak ĭ anăn srăng mnăm êa ksâo ti tač čiăng ñĕ kơ klei tưp HIV mơ̆ng amĭ leh anăn mnăm êdrao mdrao êlâo klei ruă HIV hlăm wang 1 mlan. Truh kơ ară anei, leh anak mâo 10 mlam, kâo ba anak nao mkă dlăng, buh boh tŭ amâo mâo kman ôh leh anăn ka tưp mơ̆ng amĭ truh kơ anak ôh.

Hlăm klei mnăm êa drao, amai A ƀuh klei suah pral pô ăt dôk jăk, klei huă ƀơ̆ng, mă bruă ăt msĕ yăng đar. Boh nik, anak amao ăt huă ƀơ̆ng jăk, đĭ ktrŏ nanao.

Hluê si klei čih yap mơ̆ng anôk bruă gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS, mơ̆ng thŭn 2021 truh kơ ară anei, mâo giăm 22.000 čô mniê ba tian dưi mkă dlăng HIV leh anăn hmao buh 17 čô mâo klei ruă, hlăm anăn mâo 7 čô dưi hmao ƀuh êjai dôk ba tian, 10 čô dưi hmao ƀuh hlăm wưng dơ̆ng k’kiêng anak. Jih 17 čô anei dưi mdrao klei ruă hŏng êa drao bi kdơ̆ng hŏng kman ARV mơ̆ng phŭn mrâo ƀuh mâo kman HIV. Boh tŭ, jih jang 17 čô hđeh leh k’kiêng amâo mâo ôh kman HIV. Thạc sĩ, Aê mdrao Chu Đức Thảo, ti anôk bruă gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS (Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak) brei thâo:

Ksiêm mkă kman HIV kơ phung mniê dôk ba tian jing bruă năng mjêč êdi. Tơdah mniê mâo klei ruă HIV ƀiădah amâo mâo klei mdrao mgŭn, hŏng hnơ̆ng klei tưp kơ anak mơ̆ng amĭ jing êbeh 40%, mâo klei hŭi hyưt hđeh anăn k’kiêng srăng mâo klei ruă HIV. Tơdah dưi hmao ƀuh leh anăn mdrao hŏng êa drao ARV êlâo, hlăm leh anăn êdei kơ klei ba tian ăt msĕ hŏng brei hđeh anăn mnăm êlâo êa drao gang mkhư̆, hnơ̆ng klei tưp knŏng dôk mă ti gŭ 2%. Anei jing hnơ̆ng klei hrŏ yuôm bhăn êdi. Kyuanăn, čiăng nao mkă dlăng HIV hlăm phung mniê ba tian čiăng hmao ƀuh, ngă klei mdrao mgŭn hnưm čiăng bi hrŏ hnơ̆ng tưp klei ruă HIV mơ̆ng amĭ kơ anak, đru kơ phung amĭ mâo klei ruă HIV ƀiădah dưi k’kiêng anak ĭ suaih pral, msĕ hŏng dŭm anak ĭ mkăn.

Dŭm thŭn êlâo ti čar Dak Lak, hdră, hdră Keh prăk tar rŏng lăn gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS dưi đru hluê ngă hdră gang mkhư̆ klei tưp lar HIV mơ̆ng amĭ truh kơ anak, kyuanăn, hnơ̆ng klei tưp klei ruă HIV mơ̆ng amĭ truh kơ anak mâo klei hrŏ klă nik, dôk mă ti gŭ 2%. Dưi mâo boh tŭ msĕ sơnăn, lu thŭn dơ̆ng, amâo mâo hđeh leh k’kiêng mâo klei ruă HIV tưp mơ̆ng amĭ. Boh nik, phung amĭ mâo mnăm êa drao ARV hnưm êlâo kơ ba tian dưi k’kiêng msĕ hŏng phung mniê mkăn. Kyuanăn, bruă hâo hưn čiăng dưi mđĭ hĭn kñăm mđĭ klei thâo săng kơ grăp čô, boh nik jing phung mniê hlăm ênuk thŭn k’kiêng, phung mniê dơ̆ng ba tian hlăm bruă čŏng nao mkă dlăng HIV. Tơdah phung mâo klei ruă HIV dưi hmao ƀuh, dưi mdrao hnưm amâo djŏ knŏng đru răng mgang klei suaih pral, rơ̆ng hnơ̆ng tŭ jăk klei hdĭp mơ̆ng pô anăn, ƀiădah yuôm bhăn hĭn jing dưi k’kiêng anak suaih pral, amâo mâo klei ruă HIV. Phung hđeh anei dưi đĭ hriê kơ prŏng, đĭ kyar kluôm ênŭm wăt hlăm asei leh anăn ai tiê, klei hriăm hră mơar, mă bruă leh anăn đru mguôp kơ yang ƀuôn msĕ hŏng jing jang phung mkăn. Kyuanăn, phung mniê sĭt čiăng ba tian, srăng jhŏng nao ti sang êa drao čiăng mkăn dlăng HIV, kñăm rơ̆ng klei êđăp ênang mgi dih kơ amĭ leh anăn anak.

Bruă mdrao lehanăn mkhư̆ klei tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ anak mâo boh tŭ yuôm bhăn hŏng klei suaih pral phung amĭ lehanăn kơ ênuk gưl êdei anăp. Čiăng thâo săng klă hĭn kơ klei tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ anak ăt msĕ mơh dŭm klei brei mđing hlăm hdră mdrao, ti gŭ anei hmei mâo klei bi blŭ hrăm hŏng Aê mdrao Chu Đức Thảo, Adŭ mdrao, gang mkhư̆ HIV/AIDS (Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak).

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo si kman HIV huĭ hyưt hŏng klei suaih pral anak mnuih?

-Aê mdrao Thảo: HIV jing klei ruă tưp hlăm ênuk anei, kyua kman HIV ngă kơ mnuih. Kman HIV mtưp mơ̆ng pô anei kơ pô mkăn hŏng 3 êlan: Tal sa jing tưp mơ̆ng êlan êrah msĕ tlŏ mbĭt sa siren mbŏ êrah; tal 2 jing tưp mơ̆ng amĭ truh kơ anak; tal 3 jing tưp mơ̆ng klei bi dôk êkei mniê amâo êđăp ênang. HIV jing mta kman ngă hlăm klei dưi mdrơ̆ng hŏng klei ruă hlăm asei mlei anak mnuih, ngă kơ mnuih hrŏ klei dưi hŏng kman, leh bi hrŏ klei suaih pral kjham leh srăng ngă kơ mnuih ruă lĕ hlăm klei amâo dưi lŏ mdrao hlŏng truh kơ djiê.

- Si HIV tưp mơ̆ng amĭ truh kơ anak ơ Aê mdrao? Leh anăn ti anôk dưi ktuê dlăng klei djŏ HIV?

Aê mdrao Thảo: HIV tưp mơ̆ng amĭ truh kơ anak mơ̆ng 3 wưng. Tal sa jing wưng b atian tơdah amĭ amâo mnăm ôh êa drao ARV snăn kman HIV srăng tưp mơ̆ng amĭ truh kơ anak mơ̆ng sang anak čiăng rông anak. Tal dua hlăm hdră ruă kkiêng leh anăn kkiêng anak, hđeh sẳng găn êlan amĭ kkiêng anak, hlăm hdră kkiêng anăn srăng mâo anôk êka srăng ngă kơ hđeh djŏ HIV mơ̆ng tian amĭ. Tal 3, leh kkiêng anak amâo dưi ktuê dlăng, amĭ ăt thâo boh klei pô djŏ HIV leh anăn lŏ dơ̆ng brei anak mam. HIV mâo hlăm êa ksâo amĭ, kyua anăn, hlăk hđeh mam amĭ srăng djŏ HIV.

Ară anei hdră čiăng ksiêm dlăng HIV hlăm phung mniê ba tian ênưih snăk. Tal êlâo tơdah amĭ nao ksiêm mkă, phung aê mdrao srăng kčĕ kơ klei tŭ dưn mơ̆ng bruă ksiêm mkă HIV. Leh kčĕ, amĭ tŭ ư snăn srăng ksiêm mkă test pral, tơdah amâo djŏ ôh snăn srăng lui mtam klei huĭ hyưt djŏ HIV, bi tơdah djŏ snăn srăng ksiêm mkă bi mklă.

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo tơdah leh ksiêm mkă djŏ HIV hlăk êjai ba tian, si phung mniê ba tian dưi mdrao čiăng gang mkhư̆ klei tưp kơ anak?

-Aê mdrao Thảo: Êa drao mdrao kơ phung amĭ ba tia djŏ HIV ăt msĕ si phung huĭ dah djŏ HIV mâo anăn jing êa drao ARV, êa drao mdrao HIV. Mâo 3 wưng čiăng mdrao, tal sa jing wưng amĭ ba tian tơdah thâo ƀuh ƀrư̆ hnưm ƀrư̆ jăk, thâo ƀuh leh amĭ ba tian djŏ HIV snăn brei mnăm mtam êa drao ARV, amâo lŏ kĭ kơ̆ ôh. Tal 2 jing wưng kkiêng anak, jăk hĭn brei bliah, tơdah hđeh kkiêng brei hđeh mnăm êa drao mdrao HIV. Hlue si wưng phung amĭ ba tian dưi mnăm leh êa drao ARV phung aê mdrao ktrâo mdrao mgŭn kơ hđeh hŏng dŭm hră êa drao mdê mdê. Phung amĭ djŏ HIV wăt tơdah brei anak mam amâodah tlaih brei mnăm êa drao ARV nanao grăp hruê, jih klei hdĭp, leh anăn êa drao amâo hmăi ôh kơ klei suaih pral phung amĭ, mâo đa đa klei hmăi mơ̆ng êa drao ƀiădah amâo lu ôh, mkă hŏng klei tŭ dưn mơ̆ng bruă mnăm êa drao snăn amâo đei huĭ ôh.

 Hlăm hdră mdrao mgŭn, brei mnuih ruă nao ksiêm mkă djŏ wưng čiăng mă êa drao kyua êa drao ARV amâo čhĭ ôh ti êngao, tơdah blei ka klă ôh srăng jăk. Tal 2 jing brei ktuê dlăng klei suaih pral nanao, ktuê dlăng êa drao hmăi mơh amâodah hơăi, hưn mtah hŏng aê mdrao čiăng kơ aê mdrao mâo hdră mdrao amâodah mâo bruă ngă mkăn. Tal 3 brei ksiêm mkă nanao čiăng ktuê dlăng, thâo ƀuh klei amâo jăk… Hŏng phung mniê ba tia djŏ HIV brei mđĭ ktang hnơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk čiăng mđĭ klei ktang kơ asei mlei leh anăn rông anak ĭ, brei ƀơ̆ng djăp mnơ̆ng tŭ jăk msĕ si djam tam, boh kroh, čĭm, boh bip, êa ksâo… ƀrư̆ ƀơ̆ng lu mnơ̆ng tŭ jăk ƀrư̆ jăk.

 - Lač jăk kơ ih lu!