VOV4.Êđê - Klei ruă êbuh đih (amâo dah lŏ pia jing mčah aruăt êrah dlô) jing mta phŭn mrô sa ngă truh klei ruă êwiên êwu, dôk sa anôk lehanăn djiê lu êdi hlăm tar rŏng lăn lehanăn grăp čô mnuih huĭ srăng mâo s’aĭ klei ruă anei hŏng dŭm klei truh amâo jăk kjham kơ klei suaih pral, mnơ̆ng dhơ̆ng lehanăn ai tiê klei mĭn. Kyua anăn, grăp čô brei bi mlih knhuah hdĭp hluê hdră jăk hĭn čiăng đru mâo hdră gang mkhư̆ klei ruă êbuh đih, bi hrŏ klei truh kjham huĭ tăm mâo.

Êlâo dih, klei ruă êbuh đih mâo hlăm phung mnuih khua thŭn (mơ̆ng 50 - 70 thŭn) kreh mâo klei ruă amâo mâo thâo hlao msĕ si hnơ̆ng êrah đĭ, mâo mta mmih hlăm êrah, boh nik jing phung amâo mâo mdrao mgŭn bi jăk klei ruă pô. Ƀiădah ară anei, klei ruă êbuh đih mâo klei đĭ wăt kơ phung mda asei. Lu phung mdah asei amâo mâo uê̆n kơ klei ruă anei, lačdah pô suai pral leh anăn knŏng phung khua thŭn đuč mâo tuôm hŏng klei ruă êbuh đih. Ƀiădah mâo leh lu phung ruă djiê amâodah hdĭp êwiên êwu jing phung mda asei. Kyuanăn, phung mda asei khădah ƀuh pô suaih pral dưn ƀiădah brei mâo klei răng nanao hŏng klei ruă anei. Kyuadah ktang amâo mâo răng, klei truh srăng kjham hĭn. Aê mdrao thơ̆ng kơ mta mdrao 1 Phạm Ngọc Liễm, khua adŭ hdră êlan ngă bruă, sang êa drao mdrao hŏng klei mdrao knhuah đưm čar Dak Lak brei thâo: “Dăl êlan aruăt êrah dlô ară anei kreh tuôm hlăm lu phung mda asei kyua dŭm mta msĕ si êmŏng, djŭt hăt lu, klei huă ƀơ̆ng amâo mâo djŏ, yua lu đei dŭm mta mnơ̆ng yua điện tử, ngă truh kơ klei anăn.”

Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn čih yap klei ruă êbuh đih jing mta phŭn ngă truh klei djiê dôk tal 2 dlông rŏng lăn, hŏng ênoh 6 êklăk 500 êbâo čô djiê grăp thŭn, jing kah knar 6 secon mâo sa čô djiê kyua klei ruă êbuh đih. Klei ruă anei ăt jing mta phŭn ngă truh klei êwiên êwu tal êlâo dlông rŏng lăn, mâo êbeh 17 êklăk čô hlăm grăp thŭn. Kah knar hlăm 6 čô mâo sa čô mâo klei ruă êbuh đih tơdah amâo mâo hdră êlan gang mkhư̆ djŏ guôp.

Ti Việt Nam, hluê si klei hâo hưn mơ̆ng phŭn bruă mdrao mgŭn, grăp thŭn ala čar drei mâo hlăm brô 200.000 čô mâo klei ruă êbuh đih, jing klei ruă ngă truh klei djiê lu hĭn, mâo hnơ̆ng mơ̆ng 10-20%, lu hĭn dŭm blư̆ mkă hŏng dŭm mta ngă truh klei djiê mkăn. Hlăm dŭm čô dôk hdĭp leh mâo klei ruă êbuh, kreh mâo hlăm brô mơ̆ng 10-13% jing êwiên êwu, đih sa anôk, 12% dưi suaih sa kdrêč, 25% phung ruă dưi čŏng êbat hiu. Klei ruă êbuh đih ngă lu klei ktrŏ hlăm prăk mdrao mgŭn. Leh mâo klei ruă êbuh đih, mnuih ruă dleh dlan sơnăk tơdah čiăng wĭt hŏng klei hdĭp msĕ aguah tlam, ngă truh lu klei hmăi amâo mâo jăk hlăm klei hdĭp mda, prăk blei êa drao, mdrao mgŭn…

Kah knar grăp hruê ti anôk mdrao mgŭn krŭ wĭt klei kpư̆ mgei, sang êa drao mdrao hŏng knhuah mđưm čar Dak Lak mdrao hlăm brô mơ̆ng 100 truh kơ 150 čô mnuih ruă, hlăm anăn mâo mơ̆ng 50 – 60 čô jing mnuih ruă kyua klei ruă êbuh đih. Lu phung mnuih ruă anei mdrao hŏng hdră mdrao mgŭn Êgar Yŭ, leh anăn bi mguôp hŏng klei mdrao hlue knhuah đưm, mjuăt asei pô čiăng mđĭ hĭn boh tŭ bruă mdrao mgŭn.

Dŭm klei bi êdah hnưm ngă truh kơ klei ruă êbuh đih msĕ si awăt mkrah asei amâodah awăt jơ̆ng kngan, bi krăn mkrah wah asei mlei, mmăt ală mta mơ̆ng 2 - 20 mnĭt leh anăn čŏng jih, kyuanăn phung ruă amâo mâo mđing leh anăn amâo mâo nao mkă dlăng ôh čiăng mâo dŭm hdră êlan gang mkhư̆. Msĕ si ti gŏ sang aduôn Phạm Thị Huệ dôk ti ƀuôn hgŭm Thành Công, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak jing sa klei bi hmô. Ung ñu mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ ƀiădah amâo mâo thâo truh kơ mmông êbuh nao ba dŏng mdrao ti sang êa drao. Ƀri mơh dưi dŏng mdrao ƀiădah ñu êwiên mkrah asei leh anăn nao mdrao ti sang êa drao mdrao hŏng knhuah đưm čiăng mjuăt ktang, krŭ wĭt klei kpư̆ mgei. Aduôn Phạm Thị Huệ brei thâo: “Mlan 4 thŭn 2021 ung kâo mâo boh tâo lăng pŭng êa iêk nao mbriah ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư. Leh sa mlan hlao klei ruă lŏ mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ. Truh ti mlan 5 klei ruă tưp Covid-19 bluh đĭ, nao ksiêm dlăng hnơ̆ng êrah đĭ ktang ƀiădah amâo dưi nao sang êa drao kyua klei ruă tưp. Mâo hruê ñu dlăng film truh kơ 2 mmông aguah nao pĭt, truh kơ hlăm brô 4 mmông aguah ƀuh asei awăt ƀrư̆ brư̆”.

Hluê si phung aê mdrao thơ̆ng mdrao kơ kboh, klă sĭt mâo lu phung mnuih ruă mâo klei bi êdah kƀah êrah bhiâo, leh anăn hlăm wang 48 mmông amâodah dŭm mlan srăng mâo klei êbuh.

Păt čiăng jih phung mâo klei ruă êbuh đih djŏ tuôm hŏng dlô mâo leh dŭm klei bi knăl êlâo kơnăn, kyuanăn čiăng mâo klei uêñ mĭn, mđing dlăng kơ klei suaih pral pô tơdah mâo klei amâo mâo jăk, hmao nao mkă dlăng, mdrao mgŭn, ksiêm dlăng kjăp dŭm mta phŭn ngă truh klei ruă msĕ si hnơ̆ng êrah đĭ, mgei ƀăng knga, prăi hlăm êrah, mâo mta mmih hlăm êrah, klei ruă kboh, awăt kboh, djŭp hăt…

Mâo dŭm hdră êlan ênưih ngă čiăng gang mkhư̆ dŭm klei êbuh đih jing mkŏ mjing dŭm klei mưng jăk hlăm grăp hruê. Aguah ưm leh mblang ala amâo mâo hlŏng kgŭ mtam ôh ƀiădah srăng brei mâo ƀiă mnĭt mmông kơ asei mlei mưng mâo klei suaih êlâo kơ kgŭ mơ̆ng jhưng đih. Srăng dưi đih ƀiă mnĭt leh anăn kpư̆ mgei jơ̆ng kngan, ƀư̆ awan, dhuôr ƀô̆ mta…

Hŏng phung tuôm mâo klei ruă kboh čiăng dưn yua dŭm hdră anei lu hĭn. Mlam êlâo kơ nao pĭt jăk hĭn mnăm sa kčok êa mđao. Bruă anei đru ênưih mâo pĭt, bi kbiă dŭm mta amâo mâo jăk kơ asei mlei leh anăn bi jăk êlan prôč tiê. Êa mđao mŭt hlăm asei srăng đru kơ êrah ênưih êran hlăm asei mlei leh anăn ba êwa osi truh kơ djăp anôk. Mbĭt anăn hŏng êlan êa hŏ, dŭm mta amâo mâo jăk srăng dưi bi kbiă ti klĭt kliêng, bi hrŏ mta amâo mâo jăk dôk hlăm asei msei. Êngao kơnăn lŏ mjuăt ktang asei mlei pô nanao, djŏ guôp hŏng ênuk thŭn, amâo mâo djŭt hăt, mnăm kpiê asei leh anăn mâo klei ƀơ̆ng huă djŏ hnơ̆ng. Ƀơ̆ng lu hĭn dŭm mta mâo lu Vitamin C leh anăn dŭm mta mkhư̆ osi hoá mơ̆ng boh kroh leh anăn djam mtam msĕ si boh kroh kñĭ, hrah, hla rơ̆k djam mtah jŭ, êa čê mtah…

Klei ruă êbuh đih (amâo dah lŏ pia jing mčah aruăt êrah dlô) jing mta phŭn mrô sa ngă truh klei ruă êwiên êwu, dôk sa anôk lehanăn djiê lu êdi hlăm tar rŏng lăn lehanăn grăp čô mnuih huĭ srăng mâo s’aĭ klei ruă anei. Snăn, ya mta phŭn ngă truh klei ruă êbuh đih? Tơdah djŏ klei ruă êbuh đih si drei srăng msir mghaih lehanăn ya hdră gang mkhư̆ klei ruă êbuh đih. Aê mdrao Nguyễn Văn Hùng – Adŭ mdrao klei ruă hlăm lam asei mlei, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư srăng hlak mblang dŭm klei êmuh anei hluê hŏng dŭm klei bi blŭ hrăm anei:

-Êlâo hĭn akâo kơ Aê mdrao mblang brei kơ klei ruă êbuh đih lehanăn si phŭn agha pô ba klei ruă anei?

Aê mdrao Nguyễn Văn Hùng: “Klei ruă êbuh đih kbiă hriê mơ̆ng klei bhiâo riâo rit mâo klei mčah aruăt êrah dlô, amâodah dăl aruăt êrah hlăm kơ dlô. Kreh ƀuh jing kyua dŭm mta klei ruă mâo leh hlăm asei mlei msĕ si klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, klei ruă mâo hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah đĭ mơh, klei ruă amâo mâo jăk kơ prăi hlăm êrah, mnuih êmŏng đei. Boh nik jing mnuih khua thŭn mâo leh lu mta klei ruă snăn jing ênưih hĭn mơh truh kơ klei êbuh đih, klei hdĭp kƀah kpư̆ hiu, amâo kriăng kpư̆ mjuăt asei mlei... Giăm anei ênoh mnuih truh kơ klei êbuh đih dơ̆ng đuĕ nao kơ mda asei knư̆ hrue knư̆ lu kyua klei ktrŏ hlăm bruă knuă, lehanăn amâo mâo jăk kpư̆ mjuăt asei mlei ôh, stress lu, hnơ̆ng êrah đĭ truh pral hĭn, ngă truh kơ klei amâo mâo jăk mtŭk mtŭl prăi hlăm êrah. kreh tuôm jêñ jêñ hŏng klei ruă anei jing bi ruă hlăm boh kŏ, bhiâo riâo rit truh kơ klei kwiâo ƀăng kƀông, ală dlăng êdu, knga sa nah amâo jăk lŏ thâo hmư̆, êwiên hĕ kngan amâodah jơ̆ng sa nah, blŭ kmlêč, dleh blŭ, mnuih khua thŭn kreh hlŏng êbuh mtam... Tuôm hŏng klei êăt hlăm klei kdjăt ăt kreh truh kơ klei êbuh đih mơh ƀiădah ti hnơ̆ng êdu lu jing amâo mâo mđing đei ôh, msĕ si ruă boh kŏ, wĭr kŏ asei, amâo mâo tơl truh ti hnơ̆ng êwiên sa nah pŏk ôh, mnuih ruă knŏng bi êmăn đuič. Siămdah, klei msĕ snăn jing klei bi knăl klei ruă anei anăp đuĕ nao kơ ktrŏ, kjham hĭn, ruă kŏ đĭ lu hĭn, ruă ktang phĭt msĕ si mâo sa mta knơ̆ng ktrŏ gư̆ dlông boh kŏ, lehanăn đuĕ nao truh kơ êwiên”.

-Si srăng ngă tơdah mâo mnuih êbuh đih Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Nguyễn Văn Hùng: “Klei ƀuh klei ruă êbuh đih phŭn mâo mơ̆ng mnuih ruă bi ƀuh jing ruă kŏ, wĭr kŏ ngă suang wang, mnuih hlăm sang kreh bi mĭn jing tuôm hŏng klei êăt hlăm klei djăt, snăn bi kuêh asei mlei, amâodah brei mnuih ruă mnăm êa êya mĭndah čiăng kơ mnuih ruă jing mâo klei ruă êrah đĭ, ƀiădah klei ngă msĕ snăn amâo mâo jing năng ôh, tăp năng knŏng lŏ ba klei amâo mâo jăk kơ mnuih ruă hĭn. Tơdah đing mnuih mâo klei ruă êbuh đih snăn bi ksiêm dlăng bi nik mnuih ruă hdơr amâodah hơăi, tơdah mnuih ruă amâo lŏ hdơr êa êpa asei ôh, đuĕ nao hlăm klei hwăt hwiêng, snăn bi mđing asei mnuih ruă phă tĭng sa nah jing đih mčiêng nah kơ điâo čiăng đăm truh kơ klei kdlăk ô̆ mŭt hlăm ksŏ; tal dua dah ƀuh mâo klei bi hrŭt snăn brei mnuih ruă anăn đih yơh sa anôk, leh kơ anăn duah êlan ba mtam mnuih ruă anăn kơ sang êa drao”.

-Mâo mơ̆ ya mta klei aê mdrao čiăng mtă kơ hdră gang mkhư̆ huĭ truh kơ klei ruă êbuh đih?

Aê mdrao Nguyễn Văn Hùng: “Hŏng mnuih khua thŭn brei mâo klei bi mđao nanao asei mlei, amâo mâo kbiă kơ êngao ôh êjai adiê êăt hlăk aguah ưm ôk, mjuăt asei mlei jêñ jêñ, mnăm êa bi djăp. Mdrao mgŭn hĕ bi jih djăp mta klei ruă ênưih djŏ tuôm hŏng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, bi tơdah mâo klei ruă êrah đĭ, klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah lu, bi krơ̆ng hnơ̆ng prăi hlăm êrah, đăm ƀơ̆ng lu ôh djam mtam prăi êmă, ƀơ̆ng kba jing jăk hĭng hŏng mnuih mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ.

Klei ruă êbuh đih djŏ tuôm hŏng aruăt êrah dlô srăng ba lu klei amâo mâo jăk kơ asei mlei kyuanăn leh mnuih ruă kbiă mơ̆ng sang êa drao, brei kpư̆ mjuăt asei mlei jêñ jêñ, dai asei đih phă jih dua nah čiăng đăm truh ôh kơ klei bi kplač êka asei mlei tơdah đih sa nah pŏk. Mmông jăk hĭn jing hlăm brô 4h tal êlâo leh êdah klei bi knăl mâo klei êbuh đih, snăn ba mtam mnuih ruă kơ sang êa drao, čiăng kơ phung aê mdrao mâo hdră mdrao mgŭn bi pral, suê hĕ êlan dăl aruăt êrah đru kơ mnuih ruă đăm đuĕ nao kơ kjham, truh hĕ kơ klei mčah aruăt êrah dlô”.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!