VOV4.Êđê- Leh hlao klei ruă Covid 19, lu mnuih huă ƀơ̆ng amâo lŏ jăk, amâo pĭt đih, mtŭk lu, dleh bi êwa, ruă đah da, toh êwang, kdjuôt kdjĭng… Anei jing klei bi knăl ƀuh mơ̆ng mnuih leh djŏ Covid 19. Tơdah amâo hmao dŏng mdrao, klei truh amâo jăk leh djŏ Covid 19 srăng mâo sui, hmăi truh kơ klei suaih pral.

Mâo hŏng anei 2 mlan, ayŏng Trần Trường Viên, 42 thŭn ti kdriêk Dak Glong, čar Dak Nông djŏ klei ruă tưp Covid-19 leh anăn mdrao ti sang. Leh hlao klei ruă truh kơ ară anei, ayŏng Viên kreh amâo thâo mâo pĭt, huă ƀơ̆ng ƀiă kyuanăn asei mlei êwang wĭt. Hŭi hyưt kơ dŭm klei ruă lŏ mâo leh hlao klei ruă tưp Covid-19, gŏ sang ba ayŏng nao ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư čiăng mkă dlăng, mdrao klei ruă. Bi êdah kơ boh sĭt klei ruă anak pô, Trần Văn Vĩnh, ama ayŏng Viên brei thâo:

“Leh mdrao klei ruă tưp Covid-19 ƀuh asei mlei ñu toh hroh êdi, hrŏ êbeh 10 kg, asei mlei êwang wĭt. Ba ñu nao mkă dlăng leh anăn guôn sang êa drao bi klă. Ƀiădah dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 dleh thâo săng hlăm anôk jing mtŭk wăt hruê truh kơ mlam, huă ƀơ̆ng knŏng ƀiă, pĭt ƀiă mơh, kyuanăn asei mlei êwang wĭt leh anăn awăt êdi, kyuanăn gŏ sang ba ñu nao ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư čiăng mdrao jih hnơ̆ng dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19.”

Sa čô mkăn jing aduôn Nguyễn Thị Thọa, 80 thŭn, dôk ti să Hòa Khánh ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak mâo anak mniê ñu ba ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư mkă dlăng, mdrao mgŭn leh mdrao hlao klei ruă tưp Covid-19 sa mlan. Hlăk dôk mdrao klei ruă tưp Covid-19, aduôn Nguyễn Thị Thọa mtŭk ƀiă, klei suaih pral ăt msĕ yăng đar. Ƀiădah mơ̆ng hruê hlao klei ruă tưp Covid-19, klei suaih pral ñu mâo klei awăt êdu, kreh wir kŏ asei leh anăn nao m’iêk lu blư̆ hlăm sa hruê. Amai Phan Thị Hồng, anak mniê ñu dôk ti să Hòa Khánh, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak brei thâo:

“Kyua asei ñu awăt mơ̆ng êlâo, lŏ mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, kyuanăn êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 ñu hlŏng awăt êdi, klei suaih pral toh hroh, huă ƀơ̆ng knŏng ƀiă, kreh wir kŏ asei, nao m’iêk lu blư̆, kyuanăn phung amai adei ba ñu nao mkă dlăng kyua hmư̆ arăng lač dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 ăt hŭi hyưt êdi.

Hluê si Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn, klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 jing dŭm mta klei ruă hmăi sui, mâo klei bi êdah hnơ̆ng mdê mdê mơ̆ng hdjul truh kơ kjham hlăm phung leh hlao klei ruă tưp Covid-19. Lu phung mâo klei bi knăl dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 jing dŭm mta klei ruă hlăm êlan bi êwa, prôč êhŭng amâodah mâo klei mƀlĕ êngao klĭt. Hluê si klei đăo knăl mâo hlăm brô 10 – 20% ênoh phung mâo klei ruă tưp Covid-19 leh hlao mâo dŭm klei bi êdah kơ dlông leh anăn mâo sui hlăm lu mlan.

Bi kơ sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư, ară anei, kah knar grăp hruê, sang êa drao tŭ drông, mkă dlăng, mdrao mgŭn kơ mơ̆ng 50 - 70 čô mâo klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 hlăm lu ênuk thŭn mdê mdê, hlăm anăn phung hđeh êdam êra leh anăn phung khua thŭn jing lu hĭn.

Aê mdrao Nguyễn Ngọc Tiên, khua kiă kriê anôk mkă dlăng, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư brei thâo kơ boh sĭt dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 kreh mâo leh mdrao hlao klei ruă tưp Covid-19 hŏng dŭm klei bi knăl msĕ si: Amâo thâo mâo pĭt, rŭng răng, ruă đah da, mtŭk amâo mâo mdei, krăn jơ̆ng kngan, êmăn hlăm asei mlei, ruă kŏ, dleh bi êwa, boh nik êjai mă bruă ktrŏ leh anăn toh hroh hlăm klei mĭn… Êngao kơ năn, phung mâo klei ruă tưp Covid-19 mdrao sui hruê, leh hlao klei ruă srăng mâo dŭm klei ruă mkăn msĕ si: kruôt pê kđeh asăr, kdjuôt kdjĭng asei mlei, dleh dưi kpư̆ mgei…Jih jang klei anei srăng ngă kơ klei suaih pral mnuih ruă mâo klei toh hroh, hmăi amâo mâo jăk kơ bruă lŏ wĭt hlăm klei hriăm hră mơar, mă bruă knuă, amâodah nao hlăm dŭm mta bruă hlăm klei hdĭp yang ƀuôn. Kyuanăn, dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 ăt jing sa hlăm dŭm boh klei čiăng mâo klei mđing djŏ hnơ̆ng. Aê mdrao Nguyễn Ngọc Tiên brei thâo:

“Dŭm klei ruă mâo lu hĭn nao mdrao tĭ sang êa drao jing klei amâo thâo mâo pĭt, ruă đah da, rŭng răng, dleh bi êwa leh anăn mtŭk amâo mâo mdei. Anăn jing dŭm klei bi knăl lu hĭn. Bi kơ đa đa mâo klei ruă êlâo srăng mâo klei kjham hĭn. Sitôhmô srăng ngă kơ klei ruă jing ktrŏ hĭn amâodah mâo dŭm klei mlih mkăn, čiăng kơ phung Aê mdrao mdrao mgŭn jih hnơ̆ng. Sitôhmô klei ruă kboh, dăl êlan ksŏ, klei ruă dăl êwa. Mâodah msĕ hŏng phung êlâo dih mâo klei toh hrŏ hlăm klei mĭn, rŭng răng hlăm klei mĭn, amâo thâo mâo pĭt, klei anăn srăng đĭ truh kơ lu blư̆. Msĕ si klei ruă dăl êlan bi êwa, tơdah leh hlao klei ruă tưp Covid-19 ƀiădah amâo mâo nao mkă dlăng, mdrao mgŭn, klei ruă ksŏ srăng jing kjham hĭn.”

Khădah amâo mâo djŏ ôh grăp čô mâo klei ruă tưp Covid-19 srăng mâo dŭm klei ruă êdei, ƀiădah hlăm klei tĭng mkă ênoh mnuih nao mdrao ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư, phung mâo klei ruă tưp Covid-19 mdrao ti sang êa drao mâo hnơ̆ng mâo dŭm klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 lu hĭn mkă hŏng phung ruă mdrao ti sang. Phung mdrao klei ruă tưp Covid-19 mâo hlăm brô 30 - 35%, bi kơ mdrao ti sang êa drao jing 80%. Năng mđing hĭn jing ară anei mâo lu mnuih ăt dôk mâo klei mưng čŏng duah blei êa drao tơdah mâo klei êmăn hlăm asei mlei. Ƀiădah, bruă anei amâodưi mdrao hlao klei ruă leh anăn ngă kơ klei ruă lŏ kjham hĭn amâodah truh kơ klei mnăm êa drao amâo mâo djŏ klei ruă, klei bi kdơ̆ng hŏng êa drao.  

Truh kơ ară anei, ka mâo ôh klei čih yap amâodah ksiêm duah kluôm ênŭm kơ dŭm mta klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19, ƀiădah leh mdrao hlao klei ruă tưp Covid-19 mâo dŭm klei bi knăl msĕ si: Êmăn hlăm asei mlei, dleh bi êwa, amâo mâo pĭt, mtŭk amâo mâo mdei…phung ruă srăng nao mtam ti dŭm anôk bruă mdrao mgŭn čiăng ksiêm mkă, bi djŏ klei ruă pô leh anăn hmao mâo hdră mdrao mgŭn. Amâo dưi duah blei leh anăn yua êa drao amâo thâo mbĭt phŭn agha mđung hlăm internet čiăng čŏng duah mdrao, luč liê prăk kăk leh anăn hmăi amâo mâo jăk truh kơ klei suaih pral. Êngao kơ anăn, mnuih ƀuôn sang čiăng mâo klei ksiêm dlăng klei suaih pral pô, hmao ƀuh dŭm klei bi knăl msĕ hŏng dŭm mta klei ruă êdei kơ klei ruă tưp Covid-19 čiăng nao mkă dlăng mtam. Ƀiădah đăm rŭng răng đei ôh, đăm čŏng duah blei, nao mkă dlăng djăp anôk, luč liê lu prăk kăk pô./.

Čiăng thâo săng klă hĭn kơ klei bi knăl amâo jăk leh djŏ Covid 19 ăt msĕ mơh hdră dlăng kriê klei suaih pral leh djŏ Covid 19, aê mdrao Nguyễn Ngọc Tiên, Khua adŭ ksiêm mkă klei ruă, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư srăng wĭt lač klei êmuh djŏ tuôm kơ klei anei:

- Ơ Aê mdrao, êdei Covid-19 khăng mâo hlăm brô ya wưng leh phung ruă dưi mdrao hlao klei ruă Covid-19 leh anăn dŭm boh sui?

Aê mdrao Nguyễn Ngọc Tiên: “Êdei Covid-19 khăng mâo leh mnuih ruă hlao klei ruă Covdi-19 mơ̆ng 2-4 hruê kăm. Dŭm klei bi knăl lu jing ruă đah da, dleh pĭt, rŭng răng leh anăn bi krăn jơ̆ng kngan. Mâo đa đa hrŏ knăng. Êbeh Covdi-19 srăng sui mơ̆ng 1-2 mlan, đa đa truh 3 mlan. Tơdah phung dôk đih mdrao hlăm sang êa drao, mâo klei ruă mơ̆ng 3-6 mlan, êbeh 3 mlan. Hŏng phung hdjul mơ̆ng 2-3 hruê kăm, tơdah phung ruă bi hgŭm hŏng klei mdrao mgŭn jăk snăn klei bi knăl ăt hrŏ mơh. Ăt mâo mơh phung êdei Covid-19 hdjul, êdei Covid-19 bhiâo, ai mdrơ̆ng hŏng klei ruă jăk snăn amâo mâo ôh klei bi knăl êdei Covid-19. Ƀiădah tơdah phung mâo klei bi knăl êdei Covid-19 snăn brei nao ksiêm mkă leh anăn jăk hĭn hlei mâo klei dưi snăn brei nao ksiêm mkă jih jang amâo djŏ ôh êla mâo klei bi knăl kơh nao ksiêm mkă”.

-  Ơ aê mdrao, si hdră sang êa drao mdrao phung mâo klei bi knăl êdei Covid-19?

Aê mdrao Nguyễn Ngọc Tiên: “Hŏng phung mâo klei ruă êdei Covid-19 snăn hmei wĭt lač, ktrâo lač djăp ênŭm kơ hdră kriê dlăng, huă mnăm. Brei rơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk, mkăp djăp êa, sitôhmô mâo klei mưng mnăm ƀiă êa snăn ară anei brei mđĭ klei suaih pral hŏng dŭm mta vitamin. Bi kơ êa drao, sang êa drao srăng brei êa drao mnăm čiăng kơ mnuih ruă truh tinăn kƀĭn kơrŭ wĭt klei suaih pral. Si tô hmô phung djŏ Covid-19 kjham, hmaĭ kơ jơ̆ng kngan snăn brei mdrao hriăm kpư̆ asei mlei, hriăm bi êwa kơ phung mâo klei bi knăl dăl đah da, dleh bi êwa”.

- Čiăng lŏ kơrŭ wĭt klei suaih pral, si phung mâo klei bi knăl êdei Covid-19 hriăm mjuăt asei mlei, ơ aê mdrao?

Aê mdrao Nguyễn Ngọc Tiên: “Phung mâo klei bi knăl amâo mâo jăk êdei Covid-19 êngao kơ huă mnăm djăp mnơ̆ng tŭ jăk, tui hlue si klei suaih pral čiăng hriăm mjuăt asei mlei bi djŏ guôp. Msĕ si phung mda asei snăn hriăm pah boh, peng pong, êran, bi phung khua thŭn snăn êbat jơ̆ng. Khădah hriăm bi êwa ăt jing yuôm bhăn hĭn, brei hriăm čiăng mđĭ hnơ̆ng oxy kơ ksŏ. Anei jing hdră jăk hĭn kơ phung ruă đah da”.

-          Lač jăk kơ ih lu!