VOV4.Êđê - Kyua hmăi mơ̆ng klei ruă Covid 19, ară anei, phŭn mkăp êrah pioh kơ hdră dŏng mdrao mnuih ruă ti dŭm sang êa drao hlăm alŭ wăl kdriêk hin êdi, boh nik ti sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư. Kñăm msir mghaih klei anei, Anôk bruă mkăp lehanăn ksiêm hriăm kơ Êrah čar Dak Lak mkŏ mjing leh hdră myơr êrah ti anôk bruă; bi hgŭm, iêu mthưr dŭm êpul bruă myơr êrah, phung ba anăp, mnuih ƀuôn sang nao myơr êrah dŏng hdĭp mnuih ruă.

Klei ruă tưp Covid-19 bluh đĭ gưl tal 4 dleh dưi ksiêm dlăng, ngă kơ bruă myơr êrah tuôm hŏng klei dleh kpăk. Êngao kơ ênoh êra myơr mâo klei hrŏ, lu mnuih mâo klei huĭ kyua klei ruă tưp amâo mâo jhŏng nao myơr êrah, ngă kơ anôk mkăp pioh êrah hlăm dŭm sang êa drao lĕ hlăm klei kƀah. Ti anăp klei anei, ti knhal jih mlan 3 thŭn 2022, anôk bruă ksiêm duah, bi mbŏ êrah čar Dak Lak mâo leh klei hưn mjêč iêo mthưr mnuih ƀuôn sang nao myơr êrah. Phung čiăng myơr êrah, hlăm grăp mnĭt mmông hlăm mmông mă bruă srăng dưi nao kơ anôk bruă ksiêm duah leh anăn bi mbŏ êrah čar Dak Lak (sang gưl 4, sang B, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư) čiăng myơr êrah amâo guôn mâo ôh gưl mtrŭt mjhar.

Boh nik, mkŏ hŏng mbah êlan internet Facebook, iêo mthưr dŭm êpul bi mguôp myơr êrah, grăp čô myơr êrah, phung hlăm gŏ sang mnuih ruă leh anăn mnuih ƀuôn sang nao hgŭm myơr êrah. Bruă tŭ mă êrah grăp hruê dưi hluê ngă djŏ hŏng dŭm hdră êlan gang mkhư̆ klei ruă tưp hŏng ai tiê jing “Myơr êrah êđăp ênang – đăm hŭi kơ klei ruă tưp Covid-19”, bruă rơ̆ng jăk dŭm hdră êlan gang mkhư̆ klei ruă tưp srăng đru rơ̆ng klei suaih pral kơ pô myơr, leh anăn mâo hnơ̆ng êrah jăk đru kơ bruă mdrao mgŭn kơ mnuih ruă.

Nao hgŭm hlăm êpul bi mguôp myơr êrah alŭ wăl krĭng Lăn Dăp Kngư mơ̆ng 9 thŭn êlâo, ayŏng Lê Văn Bình, dôk ti kdriêk Ea Kar, čar Dak Lak jing sa čô hur har mơ̆ng êpul bi mguôp, nao hgŭm myơr êrah leh anăn hâo hưn, mtrŭt mjhar grăp čô nao hgŭm. Ayŏng Bình brei thâo:Kâo jing sa čô nao hgŭm hŏng êpul mơ̆ng 9 thŭn êlâo, mơ̆ng hruê êpul bi mguôp mrâo mkŏ mjing. Truh kơ ară anei, kâo mâo leh 10 blư̆ yơr êrah leh anăn 50 blư̆ myơr asăr êrah. Kâo pô tuôm leh hŏng lu mnuih ruă, hlăm anăn lu jing phung knap mñai. Tơdah mâo êpul bi mguôp iêo mthưr nao myơr êrah, kâo srăng dăp bruă mă leh anăn nao myơr mtam, wăt kơ hruê amâodah mlam, boh nik jing mmông myơr asăr êrah đa đa truh 1, 2 mông aguah. Ƀuh klei hơ̆k mơak mơ̆ng phung ruă leh anăn gŏ sang diñu kâo ƀuh klei mơak sơnăk.

Hrăm mbĭt hŏng klei mơak êjai dưi brei sa kdrêč klei hdĭp, pô mda asei Trần Khánh Ly (Hđeh sang hră gưl prŏng thŭn tal 3, sang hră gưl prŏng Ƀuôn Ama Thuôt) jing pô mâo 6 blư̆ myơr êrah hlăm tlâo thŭn jing hđeh sang hră gưl prŏng yăl dliê: Gưl tal êlâo hĭn kâo thâo bruă anei jing mâo sang hră mtrŭt mjhar. Kâo ƀuh bruă anei mâo boh tŭ yuôm bhăn sơnăk leh anăn bi klă srăng nao hgŭm. Dŭm gưl êlâo kâo srăng nao ti anôk myơr êrah mbĭt hlăm dŭm anôk mă êrah, bi kơ gưl tal anei jing mdê hĭn jing srăng hur har nao hgŭm hĭn. Myơr êrah hlăm wưng klei ruă tưp ăt dưi mkŏ mjing jăk leh anăn êđăp ênang, grăp čô ngă djŏ sơăi 5 klei mtă mơ̆ng phŭn bruă mdrao mgŭn, kyuanăn kâo mâo klei hơĭt mơh.

Klă klơ̆ng, mâo lu mnuih čiăng mâo klei mbŏ êrah êdi, anăn jing phung luč êrah kyua klei bi drăm êdeh êdâo, klei truh êjai mă bruă, êka êkeh, bi kluh êrah hlăm êlan prôč êhung…Phung mâo klei ruă msĕ si klei ruă brŭ hlăm êrah, ruă dlô klang, êrah amâo thâo akŏ…Êngao kơ anăn mâo dŭm klei briah kƀoh, khăt êhung, grep tiê boh la čiăng bi mbŏ lu êrah. Dŭm hnơ̆ng êrah dưi mâo mă knŏng sa êlan jing myơr êrah. Aê mdrao Vũ Thị Ngà, k’iăng khua kiă kriê anôk bruă ksiêm duah êrah, bi mbŏ êrah čar Dak Lak brei thâo:Ti anăp gưl bluh đĭ tal 4 mơ̆ng klei ruă tưp Covid-19, bruă mkŏ mjing klei myơr êrah hlăm yang ƀuôn jing dleh dlan êdi, dŭm hdră mă êrah myơr dưi mkŏ mjing hlăm lu mlan, grăp wưng tlâo mlan mâo klei bi kdung amâodah lui hĕ. Ti anăp klei anăn, anôk bruă ksiêm duah êrah leh anăn bi mbŏ êrah mkŏ mjing leh klei mă êrah myơr ti anôk bruă. Hâo hưn, mtrŭt mjhar dŭm êpul bi mguôp, grăp čô myơr êrah, gŏ sang mnuih ruă nao hgŭm. Mkŏ mjing klei iêo mthưr mkŏ hŏng êlan Facebook, mơ̆ng anăn dưi iêo mthưr phung myơr êrah hur har hriê ti nei ngă bruă myơr êrah.

Mơ̆ng hruê mtrŭt mjhar klei myơr êrah ti anôk bruă siêm duah leh anăn bi mbŏ êrah truh kơ ară anei, kah knar grăp hruê anôk bruă mâo mă hlăm brô 50 -60 hnơ̆ng êrah, đru mguôp yuôm bhăn hlăm bruă dŏng mdrao, mdrao mgŭn kơ mnuih ruă. Êrah myơr srăng dưi pioh djŏ hŏng hdră bhiăn leh anăn dưi ksiêm mkă čiăng lăm lui dŭm mta klei ruă tưp hlăm êlan êrah msĕ si: HIV, ruă tiê B, ruă tiê C, klei ruă Krơ, êngoh bi ktư̆… Dŭm hnơ̆ng êrah doh srăng dưi mbha hluê êpul êrah O, A, B amâodah AB, bi mbha jing dŭm mta mdê mdê msĕ si huyết tương, asăr êrah, êrah êngeh leh anăn aruăt êrah điêt. Êrah leh mă srăng dưi pioh hlăm anôk djŏ guôp, rơ̆ng mkăp brei êrah êđăp ênang kơ dŭm sang êa drao, dŭm hnơ̆ng êrah amâo mâo ênŭm hnơ̆ng čoh čuăn srăng lui hĕ hluê si hdră bhiăn.

Dưi lač, kyua klei mbruă hlăm klei hâo hưn, mkŏ mjing klei myơr êrah hŏng hdră mbha êpul điêt dưi đru mgaih msir leh sa kdrêč hlăm klei kƀah êrah ară anei, đru kơ bruă dŏng mdrao leh anăn mdrao mgŭn kơ mnuih ruă hlăm wưng klei ruă tưp Covid-19. Khădah sơnăn, ƀiădah kyua hnơ̆ng êrah myơr ăt dôk kƀah êdi mkă hŏng klei čiăng yua êrah, kyuanăn yơh srăng bi mbŏ tal êlâo hŏng phung mnuih ruă dôk dŏng mdrao, phung ruă kjham čiăng bi mbŏ êrah mjêč.

Myơr êrah dŏng hdĭp mnuih ruă jing bruă ngă yuôm bhăn “Myơr sa aruăt êrah – sa klei hdĭp lŏ dôk”, dŭm aruăt êrah ba myơr srăng ba wĭt klei hdĭp ti mnuih ruă hlăm mnĭt mmông dôk ruă kjham. Čiăng thâo săng hĭn kơ hdră myơr êrah lehanăn dŭm klei mtă čiăng kơ hdră myơr êrah ba wĭt klei êđăp ênang hlăm wưng dôk bluh mâo klei ruă COVID-19, ti gŭ anei jing klei bi blŭ hrăm hŏng Vũ Thị Ngà, K’iăng khua Anôk bruă ksiêm hriăm kơ Êrah čar Dak Lak:

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo dŭm klei mđing êlâo leh anăn êdei kơ myơr êrah? Mâo mơ̆ hlei pô amâo dưi nao myơr êrah?

Aê mdrao Vũ Thị Ngà: Êlâo kơ myơr êrah brei mđing: Mmăt êlâo kơ myơr êrah đăm krŏng ală mlam đei ôh, pĭt ƀiă êdi 6 mmông leh anăn huă ƀơ̆ng êlâo kơ nao myơr êrah. Đăm ƀơ̆ng ôh mnơ̆ng mâo lu đạm, praĭ êmă, amâo mnăm kpiê leh anăn krơ̆ng ai tiê êđăp ênang, mnăm êa lu êlâo kơ nao myơr êrah.

 Leh myơr êrah, phung myơr êrah mdei ti anôk anăn ƀiă êdi 15 mnĭt, mnăm êa lu leh anăn đuê̆ mơ̆ng anôk myơr êrah leh ƀuh suaih, đăm krŏng ală mlam, amâo mnăm kpiê, ƀiêr. Leh myơr êrah huă ƀơ̆ng msĕ yăng đar, ƀơ̆ng lu mnơ̆ng tŭ jăk msĕ si kan, boh bip êa ksâo mbŏ kơ êrah kơ hdră mjing êrah mrâo.

Phung amâo dưi nao myơr êrah jing phung mrâo mnăm kpiê, ƀiêr, dôk mâo klei ruă amâodah klei ruă amâo thâo hlao msĕ si: Kboh, hnơ̆ng êrah, êlan bi êwa, ai tiê, kŏ dlô… jing phung ră rañ ma tuĭ leh anăn mâo klei bi dôk êkei mniê amâo êđăp ênang hŏng lu mnuih.

-  Dŭm boh sui wưng kơrŭ wĭt leh myơr êrah, ơ aê mdrao?

Aê mdrao Vũ Thị Ngà: Leh wưng myơr êrah hlăm brô 3-4 hruê kăm, dŭm mta êrah srăng dưi kơrŭ wĭt, sĕ yang đar. Myơr êrah đru kơ hnơ̆ng tế bào sui leh leh anăn amâo đei lŏ jăk srăng hrô hŏng dŭm tế bào mrâo hŏng bruă ngă jăk hŏng klei hdĭp sui hĭn kyua anăn srăng jăk hĭn kơ asei mlei.

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo leh tlŏ vačin Covid-19 dŭm boh sui lŏ dưi nao myơr êrah? Tơdah nao myơr bi hrŏ mơ̆ klei tŭ dưn mơ̆ng vaccin Covid-19?

Aê mdrao Vũ Thị Ngà:  leh tlŏ vaccin Covid-19 srăng čiăng 1 wưng bi kdung. Wưng bi kdung srăng jưh hlăm grăp mta vaccin mdê mdê. Dŭm mta vaccin dưi mâo Phŭn bruă mdrao mgŭn mkăp brei ba yua ară anei snăn dưi myơr leh sa hruê kăm tơdah klei suaih pral jăk. Dŭm klei ksiêm duah ka mâo ôh klei bi mklă brei ƀuh kơ bruă myơr êrah bi hrŏ klei tŭ mơ̆ng ya mta vaccin hlăm anăn mâo vaccin Covid-19. Hŏng asei mlei suaih, kah knar mâo mơ̆ng 4-6 lĭt êrah, grăp blư̆ myơr knŏng mơ̆ng 250 -350 ml êrah. Ênoh mta mdrơ̆ng hŏng kman Sars Cov-2 hlăm hnơ̆ng êrah myơr amâo lu ôh hlăk êjai asei mlei mâo nanao êrah mrâo hlăm anăn mâo dŭm mta bạch cầu dưi mâo mrâo leh anăn đru mdrơ̆ng hŏng kman Sars -Cov-2 mŭt hlăm asei mlei.

-  Ya klei ih mtă kơ bruă rơ̆ng êđăp ênang sĭt nao myơr êrah hlăm boh klei ruă Covid-19 msĕ si ară anei?

Aê mdrao Vũ Thị Ngà: Hlăm boh klei ruă Covid-19, mđĭ ktang klei rơ̆ng êđăp ênang myơr êrah hlue si 3 hnơ̆ng čuăn: êđăp ênang kơ phung myơr êrah, êđăp ênang kơ phung tŭ mă êrah leh anăn êđăp ênang kơ phung ngă bruă mdrao mgŭn ngă bruă mă êrah. Kyua anăn, hŏng dŭm anôk bruă mkŏ mjing klei myơr êrah brei rơ̆ng amâo kƀĭn lu mnuih ti 1 anôk, bi kbưi wưng mă êrah leh anăn mbha mmông kơ phung nao myơr êrah. Ruah anôk myơr êrah mngač tač, êđăp, bi doh adŭ myơr êrah, dŭm mta kdrăp mnơ̆ng êlâo kơ mmông mă êrah. Phung myơr êrah brei hmao hưn kơ anôk mă êrah tơdah mâo klei bi knăl mtŭk, êngoh, dleh bi êwa hlăm wang 14 hruê leh nao myơr êrah. Boh nik, phung myơr êrah amâo nao myơr êrah leh anăn dŭm anôk myơr êrah leh mâo klei ksiêm mkă bi mklă djŏ kman sars-Cov-2. Knŏng myơr leh ƀiă êdi 10 hruê yap mơ̆ng leh bi mklă amâo lŏ mâo kman Covid-19 leh anăn amâo mâo ya klei bi knăl mkăn.