Hluê si êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn, mơ̆ng 45 – 59 thŭn dưi dlăng jing thŭn krah hlăk, mơ̆ng 60 – 74 thŭn jing phung khua thŭn, mơ̆ng 75 – 90 jing phung mduôn leh anăn kơ dlông 90 thŭn hdĭp jŏk. Bruă mbha dŭm êpul thŭn anei mâo boh tŭ dưn yuôm bhăn hlăm bruă mkŏ mjing hdră êlan kriê dlăng găl guôp, djŏ hŏng klei čiăng mta jăk kơ asei mlei, klei kpư̆ mgei, ai tiê leh anăn bruă mdrao mgŭn grăp êpul jing mdê mdê:

Phung khua thŭn kreh tuôm hŏng lu klei ruă amâo thâo hlao msĕ si: hnơ̆ng êrah đĭ, mâo mta mmih hlăm êrah, klei ruă kboh, proh klang, ruă tŭt klang, wơr lu mta… Klei yuôm bhăn hĭn jing mkă dlăng klei suaih pral grăp tuôr čiăng hmao ƀuh dŭm klei ruă anei, čiăng hmao mdrao mgŭn, mdrao djŏ hdră mơ̆ng phung aê mdrao, ñĕ kơ dŭm klei ruă nao kjham. Cao Xuân Hòa (75 thŭn), dôk ti ƀuôn hgŭm Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah mơ̆ng thŭn 2010 ƀiădah mdrao mgŭn ak hơĭt ôh. Truh thŭn 2020, ñu lŏ mâo klei ruă dăl aruăt êrah, êwiên sa nah pŏk nah điâo. Leh lu thŭn hŏng klei ruă, ñu thâo amâo amâo dŏ yuôm hĭn kơ klei suaih pral. Cao Xuân Hòa brei thâo:

Hmăng hmưi mơ̆ng phung khua thŭn hmei jing mâo klei suaih prak čiăng êbat hiu, mă bruă knuă. Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah kâo nao mdrao mgŭn ka hrŏ mơh ară anei lŏ mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ. Čiăng rơ̆ng kơ klei suaih pral, kâo kreh nao ti sang êa drao brei aê mdrao dlăng, mdrao brei hơĭt leh anăn mnăm êa drao djăp čiăng kơ klei ruă amâo mâo lŏ ktrŏ”.

Êjai thŭn knư̆ khua, ai bi kdơ̆ng hlăm asei mlei awăt hĭn, phung khua thŭn ăt ênưih mâo klei ruă, đa đa mâo lu klei ruă sa blư̆. Tơdah amâo mâo dlăng kriê djŏ hdră, diñu ênưih lĕ hlăm klei awăt êdi, hnơ̆ng klei hdĭp hrŏ leh anăn ênưih lĕ hlăm dŭm klei hŭi hyưt. Mlăk hŏng anăn, êjai mâo klei uêñ mĭn, kriê dlăng wăt hlăm asei mlei leh anăn ai tiê, phung khua thŭn amâo djŏ knŏng hdĭp jŏk ƀiădah dưi hdĭp mơak, suaih pral leh anăn ăt ƀuh pô mâo boh tŭ yuôm hŏng gŏ sang leh anăn yang ƀuôn. Phạm Tiến Lập (ti ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak), brei thâo:

 “Êjai êgao 70 thŭn, kâo ƀuh klei suaih pral pô toh hroh pral êdi, ai bi kdơ̆ng hlăm asei mlei awăt. Klei hdĭp aguh tlam msĕ si huă ƀơ̆ng, pĭt đih ăt mklă mơh. Dŭm klei ruă kâo ka tuôm mĭn ăt mâo mơh. Dôk msĕ aguah tlam, ƀiădah ară anei nao mkă dlăng ƀuh klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah leh anăn gout, khădah êlâo dih amâo mâo klei bi knăl ôh. Kâo mĭn mnuih ăt msĕ hŏng masin, êran sa wưng ăt jhat mơh, anăn jing hdră bhiăn leh. Kyuanăn ară anei kâo bi myuôm bruă mkă dlăng tuôr, mâo klei kčĕ leh anăn  klei mtô mnăm êa drao mơ̆ng aê mdrao. Knŏng kriê dlăng kơ pô, mơ̆ng êlâo truh kơ ară anei grăp hruê kâo ăt mjuăt asei mlei pô hŏng klei êbat jơ̆ng êmưt, ênang”.

Bruă kriê dlăng klei suaih pral kơ phung khua thŭn  amâo djŏ knŏng bruă klam, bi êdah klei mpŭ mơ̆ng anak čô, ƀiădah lŏ jing sa kdrêč yuôm bhăn hlăm hdră êlan mđĭ kyar yang ƀuôn. Mnuih ƀrư̆ hruê ƀrư̆ mduôn leh anăn klei čiăng bruă mdrao mgŭn kơ phung khua thŭn ƀrư̆ hruê ƀrư̆ đĭ. Kriê dlăng klei suaih pral kơ phung khua thŭn čiăng mâo hdră ngă kluôm: mơ̆ng klei mkă dlăng grăp tuôr, mkŏ mjing klei huă ƀơ̆ng găl guôp, mâo klei mjuăt asei mlei djŏ guôp, truh kơ klei mđĭ ai, brei klei găl kơ digơ̆ nao hgŭm hlăm dŭm bruă êpul êya leh anăn hdĭp hlăm anôk êđăp ênang. Aê mdrao CKI Phạm Ngọc Liễu – khua adŭ bruă hdră êlan, klei hưn mtâo – sang êa drao Y học Cổ truyền čar Dak Lak brei thâo:

 “Hŏng phung khua thŭn, dlăng kriê jing bruă klam mơ̆ng yang ƀuôn leh anăn gŏ sang. Phung khua thŭn kreh mâo lu klei ruă, msĕ si mâo mta mmih hlăm êrah, hnơ̆ng êrah đĭ, proh klang, dăl aruăt êrah dlô…kyuanăn drei čiăng uêñ mĭn kriê dlăng diñu kyua diñu mâo bruă klam yuôm bhăn hlăm yang ƀuôn, phung khua thŭn mâo lu klei hriăm, klei thâo yuôm bhăn leh anăn gru hmô kơ anak čô hluê ngă”.

Êjai phung khua thŭn mâo klei kriê dlăng jăk, diñu amâo djŏ knŏng suaih pral ƀiădah lŏ jing anôk knang kơ anak čô, jing phung mtô mtă leh anăn lŏ čuê knhuah gru, đru krơ̆ng kơ klei bi mguôp hlăm gŏ sang leh anăn yang ƀuôn.

 Dŭm klei mđing răng tơdah dlăng kriê klei suaih pral mnuih khua thŭn

Phung khua thŭn srăng tuôm hŏng lu klei suaih pral kyua asei mlei awăt. Ya klei bi mlih kơ kboh, êlan huă ƀơ̆ng, klang, klei đih pĭt, klei thâo hdơr… tơdah mâo dưi mđing uêñ leh anăn kriê dlăng djŏ hdră, hmăi kơ kjham kơ hnơ̆ng jăk klei hdĭp klei hdĭp leh anăn ai tiê phung khua thŭn. Snăn si ngă čiăng kriê dlăng klei suaih pral phung khua thŭn hŏng klei kreh knhâo leh anăn tŭ dưn? Hlăm hdră hruê anei, aê mdrao Phạm Ngọc Liễu - Khua adŭ bruă Hdră kčah ksiêm dlăng, kdrăp mrâo hâo hưn  Sang êa drao mdrao hlue knhuah djuê ana čar Dak Lak srăng kčĕ kơ hdră kriê dlăng klei suaih pral kơ phung khua thŭn, boh nik hnơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk, mjuăt asei mlei, leh anăn klei mtă yuôm bhăn hlăm klei kriê dlăng phung khua thŭn:

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo dŭm klei brei mđing tơdah dlăng kriê klei suaih pral mnuih khua thŭn ?

Aê mdrao Phạm Ngọc Liễu: Mnuih khua thŭn kreh mâo klei ruă hŏng klei hgăm, dŭm klei ruă kreh bi êdah msĕ si ruă klang kleh, êgah êgăn, dŭm klei ruă hgăm dleh hmao ƀuh. Kyua anăn, dŭm klei ruă msĕ si klei ruă kboh, êrah đĭ, mta mmih hlăm êrah đĭ, amâo jăk hlăm klang, hlăm kŏ dlô klei mĭn, ruă hlăm aruăt êrah…. Brei mnuih khua thŭn nao ksiêm mkă dlăng lehanăn yua êa drao djŏ si klei ktrâo lač mơ̆ng phung aê mdrao lehanăn brei mâo hdră thiăm mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk djŏ guôp. Boh nik, mnuih khua thŭn kreh yua lu mta êa drao kyua anăn brei ruah êa drao djŏ, bi hrŏ klei mnăm lu đei ba lu klei amâo jăk. Mbĭt anăn, amâo duah yua êa drao amâo thâo klă phŭn agha.

- Snăn, si hdră thiăm mbŏ mta mnơ̆ng tŭ jăk kơ phung khua thŭn, ơ aê mdrao ?

Aê mdrao Phạm Ngọc Liễu: Kơ hdră thiăm mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk hŏng mnuih khua thŭn jing yuôm bhăn snăk. Mnuih khua thŭn mâo klei ruă brei hluê ngă djŏ klei ktrâo lač mơ̆ng aê mdrao, mjuăt ktang asei mlei, ai tiê jăk. Hdră thiăm mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk brei ƀơ̆ng lu mta, amâo ƀơ̆ng praĭ, boh nik tiê boh hla, prôč mnơ̆ng rông. Tal 2, mnuih khua thŭn brei ƀơ̆ng lu mta boh kroh, mâo lu mta vitamin. Boh nik, vitamin hlăm djam mtam, boh kroh mâo êa mil mtah, ƀơ̆ng lu mta mâo Vitamin C, E čiăng mđĭ ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă. Bi hrŏ klei ƀơ̆ng msĭn, mnăm kpiê, ƀiêr, amâo djŭp hăt. Mbĭt anăn, mnuih khua thŭn brei mnăm êa ksâo mâo lu mta canxi jăk kơ klang.

- Hŏng hdră mjuăt ktang asei mlei ti mnuih khua thŭn, aê mdrao mâo mơ̆ klei mtă mtăn ?

Aê mdrao Phạm Ngọc Liễu: Mnuih khua thŭn brei mâo hdră mjuăt ktang asei mlei djŏ guôp. Mjuăt 30 mnĭt/ hruê amâo dah 150 mnĭt/hruê kăm lehanăn maoa lu hdră mjuăt mdê mdê djŏ guôp hŏng grăp klei ruă. Bi hrŏ klei mjuăt ktang đei, sui đei hmăi truh kơ klei suaih pral. Yuôm bhăn, hlăm yan puih adiê ê’ăt brei mđing tơdah mjuăt ktang asei mlei, êlâo kơ trŭn mơ̆ng jhưng, brei kpư̆ mgei jơ̆ng kngan ti dlông jhưng êlâo lehanăn trŭn, hơô mđao êlâo kơ kbiă ti tač, pĭt kgŭ êla ƀiă. Brei mjuăt asei mlei hlăm sang êlâo kơ kbiă ti tač.

- Aê mdrao mâo mơ̆ klei mtă kơ mnuih khua thŭn brei mđing kơ hdră gang mkhư̆ klei ruă ?

Aê mdrao Phạm Ngọc Liễu: Mnuih khua thŭn ênưih mâo dŭm klei ruă. Kyua anăn, brei mđing kơ asei pô, mơ̆ng hdră ƀơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk truh kơ hdră mjuăt ktang asei mlei lehanăn rơ̆ng pĭt djăp. Boh nik, mnuih khua thŭn brei ksiêm dlăng nanao klei suaih pral lehanăn hluê ngă kjăp hdră mdrao mơ̆ng phung aê mdrao. Mtă kơ mnuih khua thŭn amâo duah blei êa drao ƀiădah brei hluê ngă kjăp hdră mdrao, mnăm êa drao lehanăn mmjuăt ktang asei mlei hluê si klei mtă mơ̆ng aê mdrao.

- Lač jăk kơ ih lu!