VOV4.Êđê- Klei ruă bi hrut aruăt ariêng jing sa klei ruă jhat mơ̆ng kman bi hrŭt aruăt ariêng mâo hlăm lăn, êa, mŭt hlăm asei mlei mnuih hlăm anôk êka. Hlăm phung ruă kjham, mnuih ruă srăng djiê. Kyua anăn, tơdah amâo myun êka hĕ, brei phung ruă bi mdoh hĕ anôk êka djŏ hdră čiăng bi hrŏ jih hnơ̆ng klei huĭ hyưt mâo klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng.

Hluê klei ksiêm yap, kah knar grăp thŭn, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư kreh dŏng mdrao kơ hlăm brô mơ̆ng 10 – 15 čô mâo klei ruă bi hrut aruăt ariêng. Boh nik, thŭn 2019, ênoh mnuih ruă đi lu truh 40 čô. Hluê phung aê mdrao ti Adŭ mdrao klei ruă tưp, lu mnuih amâo thâo săng kơ klei ruă bi hrut aruăt ariêng ăt msĕ mơh klei huĭ hyưt mơ̆ng klei ruă anei kyua anăn leh êka hlăm asei mlei amâo mâo mđing dlăng anôk êka. Dŭm anôk êka khădah điêt ƀiădah amâo thâo bi mdoh mdrao mgŭn srăng ngă kơ kman ênưih mŭt hlăm asei mlei.

Hlăm sa blư̆ dôk mă bruă ti wăl sang, Hoàng Văn Hậu (70 thŭn) ti kdriêk Čư̆ Jŭt, čar Dak Nông giê kyâo tlŏ ti kngan ñu hlŏng ƀlĕ êrah. Ƀuh anôk êka điêt kyua anăn Hậu amâo đei mđing ôh. Dŭm hruê êdei, ƀuh asei mlei êmăn êmik, dleh bi êwa, khăng ƀăng êgei dleh thâo blŭ, dleh mmah mnơ̆ng, gŏ sang ñu ba nao kơ Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư ksiêm mkă lehanăn dưi ba dih mdrao ti Adŭ mdrao klei ruă tưp. Ayŏng Hoàng Văn Vận, anak êkei ñu brei thâo:

Kâo atăt ama nao kơ sang êa drao ksiêm mkă, phung aê mdrao lač ñu mâo kei ruă bi hrut aruăt ariêng. Êlâo adih kâo ka tuôm ƀuh mnuih mâo klei ruă anei, kăn thâo si klei ruă anei. Ară anei, nao ti sang êa drao hmư̆ lač snăn kơh mrâo thâo. Kâo ƀuh klei ruă anei huĭ hyưt êdi. Kyua pô amâo thâo djŏ hĕ klei ruă anei, nao ksiêm mkă hnui đei anăn gơ̆ đĭ kơ ktrŏ msĕ snei.

Ayŏng Cao Việt Thành (40 thŭn) ti kdriêk Krông Pač, čar Dak Lak ăt dôk mdrao sui hruê ti Adŭ mdrao klei ruă tưp kyua djŏ klei ruă bi hrut aruăt ariêng kjham. Aduôn Vũ Thị Quý, amĭ pô ruă brei thâo, anak êkei ñŭ djŏ klei ruă anei, sui sui bi kñhăk asei mlei. Hlăm sa blư̆ êbuh, amâo myun ñu êka ti kŏ, ƀlĕ êrah. Dŭm hruê êdei, ayŏng Thành khăng kang, dleh thâo blŭ, dleh ƀơ̆ng huă, kăn thâo kpư̆ mgei. Gŏ sang huĭ hyưt lehanăn pral ba nao dŏng mdrao ti sang êa drao. Tinei, phung aê mdrao lač ñu djŏ klei ruă bi hrut aruăt ariêng kjham leh êdi. Aduôn Vũ Thị Quý ênguôt dhuôt brei thâo:

Leh nao ti sang êa drao, phung aê mdrao jih ai tiê ksiêm mkă   lehanăn hưn hŏng gŏ sang ñu ruă kjham leh. Hmei kdjăt mơh, ƀiădah knŏng thâo hmư̆ klei phung aê mdrao mtă, gĭr dlăng kriê ñu. Truh ară anei mâo leh 8 hruê ƀiădah ka hdơr mơh. Mơ̆ng klei anei, mâo phung aê mdrao đru kčĕ kơ hdră tlŏ mgang vaccine gang mkhư̆ klei ruă anei snăn kơh kâo mrâo thâo kơ klei ruă anei. Êlâo dih, ñu dôk điêt, ka mâo hdră bi tlŏ mgang vaccine anei, kyua anăn gŏ sang kăn mđing lei lehanăn kbiă hriê mơ̆ng klei amâo mđing, ngă ngơi mơh truh hĕ kjham msĕ ară anei.

Klei ruă bi hrut aruăt ariêng jing sa klei ruă huĭ hyưt, ênoh mnuih djiê đĭ lu kyua kman klei ruă anei ngă. Kman anei mâo anăn Clostridium tetani, mŭt hlăm asei mlei hluê gru êka. Mơ̆ng gru êka anei, kman Clostridium tetani srăng mŭt lehanăn lar jih hlăm asei mlei, ba klei amâo jăk kơ dlô, aruăt êrah dlô, ngă truh kơ khăng asei mlei lehanăn truh kơ djiê pral snăk. Mnuih djŏ klei ruă anei kreh mâo lu ti krĭng ƀuôn sang, boh nik ti krĭng ênoh mnuih nao tlŏ mgang ƀiă. Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, Khua adŭ mdrao klei ruă tưp – Sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư brei thâo:

Hlăm wưng ti anăp, boh nik 3,4 mlan giăm Têt jing wưng klei ruă anei kreh mâo lu. Mnuih djŏ klei ruă anei lu jing mnuih mă bruă amâo dưi tlŏ vaccine gang mkhư̆ klei ruă bi hrut aruăt ariêng, mnuih êka ê êjai mă bruă, tăm juă msei điñ amâo dah adhan kyâo tlŏ lehanăn mnuih ƀuôn sang amâo thâo hdră msir mghaih anôk êka, boh nik amâo nao tlŏ huyết thanh srăng ênưih snăk djŏ klei ruă anei.

Hluê aê mdrao Phạm Hồng Lâm, klei ruă bi hrut aruăt ariêng jing sa klei ruă huĭ hyưt, truh kơ djiê mbĭt anăn ênưih djŏ kyua anăn bruă gang mkhư̆ jing čiăng êdi kñăm răng mgang klei suaih pral kơ pô. Ară anei, tlŏ vaccine dưi dlăng jing hdră msir jăk hĭn kñăm gang mkhư̆ klei ruă anei. Mâo lu mta vaccine djŏ guôp hŏng grăp čô, wăt phung hđeh lehanăn phung mniê ba tian kyua anăn grăp čô dưi nao tlŏ s’aĭ kñăm gang mkhư̆ klei ruă huĭ hyưt anei./.

Wăt tơdah jing klei ruă kreh mâo leh anăn huĭ hyưt ƀiădah lu mnuih ka thâo ôh kơ klei ruă anei. Čiăng mkăp thiăm klei thâo săng kơ klei ruă ăt msĕ mơh hdră gang mkhư̆ klei ruă anei, êpul čih klei mrâo mâo klei bi trông hŏng aê mdrao Phạm Hồng Lâm -Khua anôk bruă klei ruă tưp - Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư.

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo mơ̆ng mâo klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng?

Phạm Hồng Lâm: Mphŭn dô klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng yap jing sa mta klei ruă dleh mdrao, tăp năng amâo lŏ dưi mdrao ôh. Siămdah, mơ̆ng leh Phŭn bruă mdrao mgŭn Việt Nam mâo leh hdră êlan tlŏ mgang kơ phung hđeh, kơ phung mniê êjai dôk ba tian snăn klei ruă anei hrŏ leh êdi. Siămdah, grăp thŭn ăt adôk mâo mơh mnuih mâo klei ruă anei ba đih kơ sang êa drao. Khădah mâo gang mkhư̆ răng mgang leh hŏng klei jăk, mâo tlŏ mgang leh djăp ênŭm, ƀiădah ăt mâo hđeh mrâo kkiêng mâo klei ruă anei ba đih kơ sang êa drao. Tui si anôk bruă mdrao hđeh, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, grăp thŭn kah knar mâo mơ̆ng 8 –15 čô. kreh ƀuh kman klei ruă anei mâo hlăm krĭng hlơr, lehanăn hdĭp hlăm lăn, hlăm čuah, mâo anŭng hruh đŭng.Tơdah leh mŭt hlăm asei mlei mnuih hlăm êlan anôk êka, tơdah ti anôk êka anăn amâo mâo bi mdoh, amâo mdrao hĕbi jăk ôh, ñu srăng čăt đĭ lehanăn ba klei jhat truh kơ klei ruă bvi hrut aruăt ariêng.

-Klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng si ñu mâo klei bi knăl, lehanăn si hdră mdrao, Ơ aê mdrao ?

Phạm Hồng Lâm: Klei bi knăl tal êlâo êdah hĭn jing leh mâo mta klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng, jing ngă khăng kang, tal dua, bi hrut kđeh asăr khăng kgơ̆k, tal 3 jing mâo klei bi kñhăk, tal 4 jing sĭt nik mnuih ruă anăn mâo leh anôk êka lehanăn kyua amâo mâo mdrao djŏ, amâo mâo doh ôh, lehanăn ka tuôm mâo ôh ai ktang dưi kdơ̆ng hŏng klei ruă, sitôhmô ka tuôm tlŏ mgang ôh kơ klei ruă anei. Bi hŏng mnuih prŏng, tơdah mâo klei ruă anei snăn dleh snăk mdrao. Hnơ̆ng ênoh đuĕ nao kơ djiê hlăm dŭm boh sang êa drao prŏng jing hlăm brô 5%. Klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng yap jing klei ruă kjham, klei ruă dleh mdrao. Kơkdrêč mdrao mgŭn bi mdrao hlue si hdră čua leh mơ̆ng phŭn bruă mdrao mgŭn. Siămdah kñăm čiăng dưi gang mkhư̆ klei bi kñhăk, lehanăn mkhư̆ klei dlưh bi êwa ăt jing bruă mdrao tal êlâo, leh dưi mkhư̆ klei bi kñhăk, snăn mnuih ruă amâo lŏ kƀah ôh osi, lehanăn jih jang dŭm klei bi knăl mkăn mơng klei bi hrŭt aruăt ariêng. Klei mưng juăt mơ̆ng phung aê mdrao yơh jing klei yuôm bhăn êdi hlăm bruă mdrao mgŭn klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng.     

-Si srăng ngă čiăng đăm lĕ hlăm klei ruă bi hrut aruăt ariêng, Ơ Aê mdrao ?

Phạm Hồng Lâm: Čiăng đăm tuôm ôh hŏng klei ruă bi hrut aruăt ariêng, klei jăk hĭn bi mdoh ti anôk mâo gru êka, nao tlŏ huyết thanh čiăng mkhư̆ klei ruă bi hrut aruăt ariêng. Rao hĕ bi doh, mdrao hĕ bi hlao anôk êka hŏng êa doh, leh kơanăn lŏ rao hŏng ô xy già, lehanăn lu thu krô anôk êka amâo mâo lŏ duah mdjah ya mta êa drao hlăm gru êka. Tơdah hlăm gru êka anăn dôk hlăm klei mngač tač doh siam, snăn kman bi hrŭt aruăt ariêng dleh thâo gam mŭt, tơdah anôk gru êka anăn knư̆ sir krĭp jing huĭ hyưt hĭn hŏng kman bi hrut aruăt ariêng jing amâo mâo dưi ôh hŏng êwa, sitôhmô ñu hdĭp amâo mâo guôn osi ôh, tơdah mâo osi snăn kman djiê mtam. Kyuanăn, drei mjing anôk mâo nanao osi snăn kman srăng djiê jih. Bruă bi mdoh anôk êka hŏng klei jăk sĭt nik amâo srăng tuôm hŏng klei ruă bi hrut aruăt ariêng ôh, lŏ mâo mbĭt jing tlŏ mgang hĕ sa aruăt huyết thanh. Tơdah mâo dŭm klei bi knăl tal êlâo msĕ si khăng kang mbah, mâo anôk êka, snăn nao mbăng kơ sang êa drao mtam čiăng mâo klei mkă dlăng lehanăn mdrao mgŭn bi hmao pral. Kâo ăt mtă jăk hĭng nao mbang kơ sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, amâo guôn lŏ weh kơ sang êa drao kdriêk ôh, kñăm pral mâo mkă dlăng lehanăn mdrao mgŭn bi pral, kyuadah klei ruă anei đuĕ nao kơ kjham jing pral snăk.

-Lač jăk kơ ih lu !

Pô mblang: Y-Khem Niê - H’Nêč Êñuôl