VOV4.Êđê - Hruê mmông êgao, lu mnuih yăl dliê kơ dŭm klei mâo êdei kơ leh hlao klei ruă tưp Covid-19, ngă truh klei rŭng răng, hŭi hyưt. Bi kơ klei thơ̆ng kơ bruă, dŭm klei ruă lŏ mâo leh hlao klei ruă tưp Covid-19 jing dŭm mta sui mơ̆ng êbeh 3 hruê kăm leh bi klă mâo Covid-19 leh anăn ƀrư̆ ƀrư̆ dưi tŭ yap jing sa mta klei ruă mrâo leh djŏ kman SARS-CoV-2. Hnơ̆ng mâo klei ruă mơ̆ng 10 – 35%, lu hĭn truh kơ 85% hlăm phung mâo klei ruă tuôm nao mdrao ti sang êa drao, Sơnăn ya klei srăng mđing kơ klei suaih pral leh hlao klei ruă tưp Covid-19.

Phung mă bruă kreh knhâo tui ksiêm leh pă mta phŭn ngă klei amâo jăk leh djŏ Covid 19, anăn jing: Bŏk, ruă hlăm kŏ dlô, êka hlăm mta luôm nah êngao aruăt dlô, bi klŏ lehanăn kpăk êlan êrah êran. Klei bŏk sui kreh mâo hlăm păt čĭăng jih klei bi êdah mơ̆ng mnuih leh djŏ Covid 19. Klei bŏk anei mâo lu anôk hlăm asei mlei msĕ si kboh, ksŏ, boh ƀleh, êlan prôč tian... Klei ruă hlăm kŏ dlô dưi bi êdah hlăm klei êmăn êmik mâo sui, klei thâo săng hrŏ, kŏ dlô bi mĭn amâo lŏ klang, djăl wơr. Klei mdê mdô anei hlăm kŏ dlô kbiă hruê mơ̆ng klei bŏk anei mŭt hlăm êlan êrah dlô ngă bŏk hlăm aruăt dlô phŭn. Êngao anăn, bŏk djŏ tuôm kơ Covid 19 huĭ srăng ngă toh hroh axit gamma-aminobutyric (GABA). GABA jing sa mta mâo hlăm aruăt dlô. Mta anei mâo boh tŭ yuôm gang mkhư̆ dŭm klei mâo truh kơ kŏ dlô lehanăn bi hrŏ klei ngă bruă mơ̆ng kŏ dlô, ngă kơ klei hưn mthâo truh kơ aruăt kŏ dlô êmưt hĭn, klei thâo săng mơ̆ng anak mnuih ăt êmưt hĭn lehanăn klei anei hlak mblang ya ngă mnuih leh djŏ klei ruă anei amâo lŏ êmăt, amâo thâo bi mklă nik bruă ngă.

Êka hlăm mta luôm nah êngao aruăt dlô, mta anei luôm nah êngao jih jang aruăt êrah hlăm asei mlei lehanăn mjing sa mta kñăm mkhư̆ klei bi klŏ êrah. Leh mta anei êka srăng ngă kơ aruăt êrah amâo lŏ thâo bi mklă, ruah mta jăk, ngă truh klei bi klŏ êrah, kpăk êlan êrah êran mjing êrah klŏ lehanăn ngă mtŭk mtŭl hlăm asei mlei, đa đa truh bŏk jih hlăm asei mlei. Bi klŏ êrah, bi kluh êrah hlăm aruăt êrah prŏng lehanăn ba lu klei amâo jăk hlăm asei mlei msĕ si bi klŏ êrah hlăm ksŏ, dlô, kboh, ruă hlăm aruăt êrah lehanăn bi kluh êrah hlăm dŭm anôk mkăn hlăm asei mlei. 

Mâo năm hdră dlăng kriê klei suaih pral ti sang hŏng mnuih leh djŏ Covid 19, mnuih ƀuôn sang drei brei hdơr:

- Mjuăt ktang asei mlei nanao: Tal êlâo, mjuăt ktang asei mlei srăng ngă kơ klei mtŭk mtŭl hlăm asei mlei mnuih ruă lŏ krŭ wĭt klei suaih pral, kyua asei mlei dôk awăt, khă snăn, tơdah krơ̆ng kjăp klei mjuăt asei mlei grăp hruê srăng đru kơ mnuih ruă suaih pral hĭn wăt hlăm asei mlei lehanăn ai tiê kleimĭn. Phung ruă mâo klei bi êdah dleh bi êwa snăn brei hriăm klei bi êwa hluê hdră ktrâo lač.

- Huă ƀơ̆ng djăp mnơ̆ng tŭ jăk: Brei thiăm mbŏ dŭm mta tŭ jăk hlăm asei mlei čiăng mđĭ hdră lŏ krŭ wĭt klei suaih pral. Mâo phung ruă toh êwang amâo dah đĭ êmŏng amâo thâo phŭn agha. Kyua anăn, brei mnuihruă ƀơ̆ng djăp mta tŭ jăk, yua mnơ̆ng ƀơ̆ng doh, djam mtam, boh mnŭ lehanăn čĭm mnơ̆ng rông doh êƀăt čiăng kơ jăk đŏk kbông huă lu hĭn. Mnơ̆ng ƀơ̆ng brei tŭk knă bi ksă lehanăn doh. Brei drei ruah mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo pô ruă khăp ƀơ̆ng.

- Mjuăt hriăm klei hdơr grăp hruê: Mta kman anei ngă êka aruăt tế nào hdơr. Čiăng kơ drei lŏ hdơr wĭt dŭm klei mâo, lŏ mđĭ klei thâo hdơr, klei thâo săng, mnuih ruă brei lui lu mmông hlăm hruê čiăng mjuăt hriăm klei hdơr, msĕ si: Hriăm klei blŭ ala tač êngao, hlăp klei mđăo, klei hlăp lêñ bi hdơr lehanăn dŭm bruă ngă kơ kŏ dlô mnuih ruă ngă bruă lu hĭn. Mbĭt anăn brei mâo klei mdei kŏ dlô lu hĭn msĕ si yoga, dôk ñăt kriêp hjăn.

- Hgao klei dleh mơ̆ng pô: Êlâo hĭn, đăm drei čang hmang đei drei srăng pral lŏ wĭt suaih pral leh drei wĭt ti sang amâo dah mâo boh tŭ bi mklă amâo lŏ djŏ kman ôh. Brei drei hdĭp mưng hŏng dŭm bruă pô kreh ngă êlâo kơ djŏ klei ruă. Covid 19 ba lu klei amâo jăk hlăm ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă lehanăn dŭm anôk bruă hlăm asei mlei, boh nik jing kŏ dlô, ngă kơ mnuih leh djŏ Covid 19 amâo h’ĭt ai tiê, ênưih lui jih klei mâo. Mnuih ruă mâo klei mĭn kjăp, jhŏng, đăo knang kơ pô lehanăn amâo lui sa mta bruă čiăng hgao jih klei dleh dlan, amâo jăk dôk mâo hlăm asei mlei pô.

- Hmao ƀuh pral mnuih mâo klei amâo jăk leh djŏ Covid 19 lehanăn krơ̆ng kjăp klei hâo hưn hŏng aê mdrao. Klei bi êdah amâo jặk leh djŏ Covid 19 mâo lu, khădah msĕ aguah tlam msĕ si ruă kŏ, êmăn êmik, luh ƀŭk amâo dah dleh bi êwa, wĭr kŏ asei, awăt jơ̆ng kngan snăn brei nao mtam kơ anôk bruă mdrao mgŭn čiăng pral dưi dŏng mdrao. Brei krơ̆ng kjăp klei hâo hưn hŏng aê mdrao lehanăn hưn mtam hŏng aê mdrao tơdah mâo dŭm klei bi êdah amâo jăk. Leh mâo aê mdrao ksiêm dlăng lehanăn brei êa drao mnăm, brei drei mnăm êa drao djŏ mmông, djŏ hnơ̆ng. Amâo duah hmư̆ arăng duah lač mdrao snei mdrao sdih ba yua êa drao mtŭk mtŭl, amâo djŏ.

- Đru kơ mnuih ruă hdĭp ñŭ kma hŏng gŏ sang lehanăn yang ƀuôn. Đru kơ diñu dưi hdĭp ti anăp klei arăng duah bi hing lač.

Mnuih ƀuôn sang drei amâo đei rŭng răng, bi mĭn đei kơ dŭm klei truh amâo jăk leh djŏ covid 19. Mđĭ klei suaih pral, đăo knang kơ pô srăng đru kơ mnuih ruă hgao jih klei dleh dlan mơ̆ng klei ruă anei găl jăk hĭn.