VOV4.Êđê - Klei kmlô kmlêč hlăm phung hđeh jing klei hđeh dleh dlan hlăm klei hmư̆, blŭ hrăm, bi êdah klei mĭn pô hŏng klei blŭ. Ênoh phung hđeh mâo klei ruă anei ƀrư̆ hruê ƀrư̆ đĭ hlăm klei hdĭp mrâo mrang. Amĭ ama brei thâo ƀuh hnưm čiăng hmao msir mgaih kñăm đru kơ anak jhŏng bi blŭ hrăm hŏng phung riêng gah.

Klei kmlô kmlêč hlăm phung hđeh dưi mbha jing 2 mta: Kmlô mlêč amâo mâo thâo săng klei blŭ amâodah blŭ amâo mâo klang. Phŭn agha ngă kơ hđeh tuôm hŏng klei anei kyua mâo dŭm klei kpăk hlăm klei đĭ hriê msĕ si hrŏ klei thâo mđing, dôk hjăn păn, bŏk mđuč ƀăng knga amâodah mâo klei amâo jăk hlăm asei mlei leh anăn ai tiê. Nao mbĭt hŏng anăn, sa hlăm dŭm mta phŭn năng mđing ară anei jing gŏ sang kƀah klei uêñ mĭn, ƀiă blŭ hrăm hŏng hđeh. Klei mkăn, lu gŏ sang amâo mâo mđing, leh truh kơ kjham kơh lŏ mđing jing hnui leh.

Hluê si Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn, klei kmlô kmlêč jing klei mâo lu hĭn hlăm phung hđeh, mâo hlăm 5 – 10% phung hđeh. Phung hđeh tuôm hŏng klei anei mâo klei dleh dlan hlăm klei răk leh anăn čih êjai diñu nao sang hră mơar. Klei mdrao mgŭn mtam dưi đru kơ phung hđeh bi hrŏ dŭm klei hmăi kjham hlăm klei hriăm hră mơar êdei dih.

Ti anôk mdrao kơ phung hđeh – sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư, kah knar hlăm mlan tŭ drông leh anăn mdrao kơ hlăm brô 25 – 30 čô hđeh kmlô kmlêč. Hlăm klei êmuh phung amĭ ama, phung hđeh anei kreh dlăng lu đĭng blŭ thâo mĭn, ƀiă blŭ hrăm hŏng phung riêng gah. Klei anei ngă kơ hđeh amâo mâo lŏ blŭ hrăm, mjĕ êrô hŏng phung mkăn. Ƀuh anak mniê 3 thŭn êmưt thâo blŭ mkă hŏng phung ƀĭng găp knar thŭn, ayŏng Nguyễn Quốc Toản (ti ƀuôn hgŭm Ea Tam, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt) ƀuh mâo klei rŭng răng. Duah dlăng klei hưn hlăm internet, ayŏng ƀuh anak pô mâo klei bi knăl êmưt đĭ kyar hlăm klei blŭ mkă hŏng thŭn, kyuanăn ba anak nao ti sang êa drao krĭng Lăn Dăp Kngư mkă dlăng, ayŏng Nguyễn Quốc Toản brei thâo:Mơ̆ng hruê ba tian, mô̆ kâo ăt nao mkă dlăng, ƀơ̆ng ênŭm mta jăk, leh k’kiêng ăt ƀuh ĕ đĭ hriê jăk mơh. Ƀiădah truh kơ ară anei 3 thŭn leh ĕ ka thâo blŭ mơh, ka thâo iêo ama, iêo amĭ, kyuanăn hriê ba ĕ mkă dlăng.

Ăt msĕ sơnăn mơh jing gŏ sang amai Trương Thị Minh, ti să Tam Giang, kdriêk Krông H’nang, čar Dak Lak. Anak êkei ñu êbeh leh 3 thŭn ƀiădah ka thâo iêo amĭ mơh. Hluê si amai Minh, leh anak ñu mâo sa thŭn, 2 čô ung mô̆ nao mă bruă ti ala tač êngao, lui ĕ dôk hŏng aduôn. Grăp hruê 2 ung mô̆ knŏng dlăng leh anăn blŭ hŏng anak hlăm klei blŭ video hŏng đĭng blŭ. Truh kơ ĕ mâo 3 thŭn, grăp blư̆ blŭ hŏng anak ƀuh anak amâo mâo msĕ hŏng hđeh mkăn, ñu amâo mâo mđing leh anăn amâo mâo sa mta boh blŭ ôh. Hlăm klei mkă dlăng, aê mdrao bi klă ĕ mâo klei đĭ kyar êmưt hlăm klei blŭ. Amai Trương Thị Minh brei thâo: Hmăng hmưi phung amĭ ama mđing kơ anak lu hĭn, amâo mâo brei msĕ si anak kâo 3 thŭn leh mrâo nao mkă dlăng ăt êla leh mơh.

Hđeh kmlô kmlêč amâo mâo klei bi êdah klă ôh, knŏng gŏ sang mâo klei mđing dlăng kơh dưi thâo ƀuh dŭm klei bi knăl msĕ si: hđeh amâo mâo mđing, amâo mâo hmư̆ amĭ ama amâodah pô mkăn blŭ hrăm hŏng ñu, amâo mâo săng dŭm klei blŭ dleh, amâo mâo ngă msĕ si klei amĭ ama mtă. Dlăng kluôm, klei hmư̆ leh anăn blŭ mơ̆ng hđeh anei awăt hĭn mkă hŏng phung hđeh hlăm ênuk thŭn. Aê mdrao thơ̆ng kơ mta mdrao I Nguyễn Nay Ngân, anôk mdrao kơ hđeh, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư brei thâo:Klei hmao ƀuh hnưm leh anăn mdrao mtam srăng đru kơ hđeh dưi hnưm hmao msĕ hŏng ƀĭng găp, dưi nao sang hră, blŭ hrăm hŏng ƀĭng găp, tơdah amâo mâo mčhuak mtam ôh, hđeh kmlô kmlêč srăng truh kơ klei amâo mâo săng bruă pô ngă, amâo dưi mâo klei jăk kơ klei hdĭp mgi dih.

Lu klei ksiêm duah lač klă, čiăng ñĕ đuê̆ amâodah bi hrŏ jih hnơ̆ng klei kmlô kmlêč hlăm phung hđeh, hdră yuôm bhăn tal êlâo jing phung amĭ ama, aduôn aê, gŏ sang amâo dưi brei phung hđeh mơ̆ng mrâo kkiêng truh 3 thŭn dlăng tivi, măi tính, măi hlăp game, đĭng blŭ… Kyuadah anei jing wưng hđeh kčưm mkŏ mjing klei blŭ pô. Ngă lu hĭn klei blŭ hrăm hŏng phung hđeh čiăng mtô kơ diñu mưng hŏng dŭm mta mnơ̆ng, bruă ngă djŏ tuôm hŏng dŭm klei diñu čiăng. Brei diñu hlăp lêñ, mâo klei mtô brei diñu thâo hmư̆ leh anăn blŭ djŏ boh blŭ…đru kơ diñu hmư̆, blŭ, yua djŏ boh blŭ. Mđĭ ai diñu hlăm klei blŭ, mmuñ, nao hlăm klei hlăp lêñ, boh nik jing dŭm klei hlăp lêñ jăk kơ diñu. Êjai mtô diñu hmư̆ leh anăn blŭ, drei amâo mâo mgô̆ đei ôh, ƀiădah čiăng mâo klei gĭr, grăp hruê mtô boh blŭ leh anăn klei blŭ mrâo.

Klei kmlô kmlêč hmăi truh kơ klei blŭ hrăm leh anăn klei hriăm hră mơar mơ̆ng phung hđeh. Dưi thâo dŭm klei bi knăl leh anăn hdră gang mkhư̆ klei anei, phung amĭ ama, aduôn aê, gŏ sang čiăng mâo dŭm hdră mčhuak hnưm, đru kơ phung hđeh dưi hriăm hră mơar leh anăn jhŏng hĭn hlăm klei blŭ hrăm./.

Klei kmlô kmlêč hlăm phung hđeh hlăk ƀrư̆ mâo lu hlăm klei hdĭp mrâo mrang. Klei ruă anei hmăi kơ klei hriăm hrăm mbĭt anăn, ngă kơ hđeh ƀrư̆ ñŭt huĭ, amâo jhŏng blŭ hrăm, dleh ñŭ kma hŏng ala ƀuôn. Snăn si ngă čiăng hnưm thâo ƀuh klei anei? Si hdră gang mkhư̆ leh anăn mdrao klei kmlô kmlêč hlăm phung hđeh? Aê mdrao chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân - Anôk mdrao kơ phung hđeh, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư wĭt lač klei êmuh anei hlăm klei bi blŭ hrăm ti tluôn:

              - Akâo kơ aê mdrao brei thâo si klei bi knăl kơ klei blŭ amâo mâo klang, amâodah kmlêč klei blŭ, lehanăn mơ̆ng mâo klei anăn?

BS Nguyễn Nay Ngân:  Klei amâo mâo klang, kmlêč klei blŭ kreh ƀuh jing snei. Tal êlâo jing dleh dlan kơ klei amâo maoa thâo săng kơ klei čih, kơ klei bi hmô hŏng kiê kngan. Tal dua, jing klei hđeh blŭ pia amâo mâo klang amâo mâo mngač boh blŭ, kñăm čiăng bi êdah kơ klei djŏ tui si ñu čiăng. Leh kơ anăn jing klei dleh dlan klei bi blŭ hrăm amâo mâo klang ôh hŏng hđeh hdơ̆ng knar thŭn. Klei bi blŭ hrăm hŏng jih jang mnuih.

Kyua anôk hdĭp mda nga hmă amâo mâo jăk kơ klei hđeh blŭ, puhng hđeh lĕ hlăm klei arăng ap gư̆ ngă jhat ênưih snăk mơh msĕ si kƀla hlăm klei blŭ. Leh kơ anăn jing hŏng hđeh tuôm hŏng klei amâo mâo jăk hlăm kŏ dlô, mâo klei ruă hlăm ƀăng knga, amâodah phung hđeh lĕ hlăm klei ñŭt blao amâo mâo jhŏng mjĕ mjuk hŏng mnuih mkăn, mơ̆ng anăn truh kơ klei amâo mâo kjăp hlăm klei blŭ.

- Hlăm ya wưng phung amĭ ama năng mđing kơ anak aneh pô čiăng pral dưi thâo ƀuh anak pô mâo klei bi knăl amâo mâo kjăp hlăm klei blŭ?

BS Nguyễn Nay Ngân: Drei dơ̆ng bi mđing mơ̆ng hđeh hlăk mâo 9 mlan thŭn tơdah ƀuh msĕ si amâo mâo klei dơ̆ng thâo tui ôh klei blŭ, ka thâo iêo ôh amĭ ama, amâodah truh 16 mlan leh ƀiădah ka thâo pia mơh hŏng boh pia jing ênưih hĭn, si tôhmô, tơdah hđeh anăn tuôm hŏng ama, amâodah hŏng amĭ, ƀiădah kăn thâo iêo rei anăn jing amĭ amâodah ama, amâo mâo guôn klei lŏ bi mtô ôh. Thâodah truh kơ 2 thŭn leh, ƀiădah hŏng dua boh pia kơ dlông ka thâo pia mơh hlăm klei blŭ...

Tơdah găp djuê ƀuh kơ hđeh mâo klei bi knăl jing blŭ amâo mâo klang, amâo mâo thâo blŭ ôh snăn ba mtam hđeh kơ sang êa drao bi mkă dlăng mơ̆ng kbiă hriê klei anăn, ya mta klei jing amâo mâo jăk. Tơdah leh thâo nik srăng mâo hdră mghaih msir, đăm ruăt duah mdrao hjăn ôh. Lehanăn găp djuê brei mâo klei mđing hĭn kơ phung hđeh snăn, đru mtô bi hriăm hđeh hlăm boh pia, mtô hlăm klei hdĭp. Mjing kơ anôk hđeh hdĭp hŏng klei jăk čiăng hđeh jhŏng blŭ pia tui hriăm hlăm klei blŭ. Bi tơdah hđeh tuôm hŏng hŏng klei knga amâo mâo jăk thâo hmư̆ snăn bi mkă dlăng klei ruă anei mâo hdră mdrao mgŭn mghaih msir tui si klei hđeh tuôm hlăm klei amâo mâo jăk anăn. Sang hră, sang rông hđeh, amĭ ama hđeh, lehanăn sang mdrao mgŭn bi mâo hdră êlan bi mguôp kjăp hlăm klei mghaih msir. Lehanăn knhal tuič jing, bi pral mdrao mtam yơh tơdah hđeh tuôm hŏng klei amâo mâo jăk hlăm knga, tơdah hơăi ênưih truh kơ hđeh kngăl, lehanăn hlŏng kmlô...

-Si hdră srăng mdrao mgŭn kơ klei hđeh blŭ amâo klang, klei hđeh kmlêč klei blŭ snăn Ơ aê mdrao?

BS Nguyễn Nay Ngân: Hŏng phung hđeh lĕ hlăm klei nŭt hêñ hđră đru kơ hđeh anăn jing hlăm klei mkŏ mjing duah mnơ̆ng hlăp kơ hđeh, mtô ñu hriăm hlăp, čiăng kơ ñu mđing kơ klei hlăp anăn, srăng tui pia klei blŭ. Hđeh dưi thâo kral kơ ya mta klei mnuih mkăn čiăng, đru kơ hđeh dưi thâo bi knăl ya mta hlăm klei hdĭp, lehanăn anôk hriăm mjuăt mgi dih. Kơ klei bi blŭ hlăm găp djuê, hŏng jih jang mnuih lehanăn dưi thâo săng jih jang klei hđeh čiăng, lehanăn êjai hriăm hđeh srăng mâo klei bi blŭ hrăm hdơ̆ng phung hđeh jing jăk hĭn.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!