VOV4.Êđê - Akŏ mlan 6 leh êgao, čar Dak Lak mâo sa čô ruă Whitmore amâo dah lŏ pia jing klei ruă “Kman ƀơ̆ng kđeh mnuih”. Anei jing mnuih ruă Whitmore tal êlâo ti alŭ ưăl čar. Ti anăp klei anei, anôk bruă mdrao mgŭn čar Dak Lak pral pŏk ngă dŭm hdră ksiêm dlăng, mdrao kơ mnuih ruă lehanăn mđĭ klei thâo săng kơ êpul êya hlăm hdră gang mkhư̆ klei ruă anei.

Klei ruă Whitmore jing klei ruă amâo đei mâo ôh, amâo tưp lar jing klei ruă ôh. Ênoh mnuih ruă mâo ti ti Australia leh anăn krĭng Ngŏ Dhŭng Asi. Ti Việt Nam, klei ruă dưi ƀuh tal êlâo ƀuh hlăm thŭn 1925 leh anăn ƀuh lu hlăm dŭm thŭn ti dŭm alŭ wăl leh anăn giăm anei dưi thâo ƀuh ti dŭm sang êa drao ti Hà Nội leh anăn ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh.

Ti Dak Lak, hlăm hruê 7/6/2022, mnuih ruă Whitemore tal êlâo dưi thâo ƀuh ti alŭ Chiềng, să Ia Lốp, kdriêk Ea Sup. Mnuih ruă jing sa čô hđeh mniê. Hlue si gŏ sang mnuih ruă, hruê 26/5, mnuih ruă mâo klei bi knăl êngoh hlơr bi bŏk, ruă ti gŭ 2 tĭng knga anăn ba nao ksiêm mkă ti anôk mdrao êngao knŭk kna, mnăm êa drao 3 hruê ƀiădah amâo hrŏ ôh. Hruê 4/6, hđeh dưi ba ksiêm mkă ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư leh anăn nao đih mdrao hlăk êjai êngoh 39 độ C, ti dua nah gŭ knga bŏk prŏng, mâo ênah, ruă, amâo đei dưi ha ƀăng êgei… Hruê 7/6, hđeh êngoh hlơr nanao, mbliah leh ti dua gŭ knga, mă ênah, klei tŭ ksiêm mkă djŏ kman Burkholderia Pseudomallei jing kman ba klei ruă Whitmore. Leh 5 hruê đĭ mdrao, klei suaih pral mnuih ruă ăt dleh ktuê dlăng, êrah amâo jăk, mâo klei ruă dlô. Ayŏng Ngân Văn Kiên (dôk ti alŭ Chiềng, să Ia Lốp, kdriêk Ea Sup, ayŏng mnuih ruă brei thâo: “Hlăm sang kâo, leh mâo mnuih ruă djŏ klei ruă huĭ hyưt hlăm sang snăn grăp čô huĭ hyưt. Ƀiădah mâo phung aê mdrao mtă kơ hmei huă ksă, mnăm ktơ̆ng čiăng gang mkhư̆ klei ruă anei anăn kâo leh anăn gŏ sang ăt mñă nanao brei hlue ngă klei phung aê mdrao mtă, bi doh čiăng gang mkhư̆ klei ruă”.

Adei Lương Thị Chi hlăm sa alŭ hŏng mnuih ruă ăt rŭng răng leh hmư̆ phung riêng gah sang mâo klei ruă Whitmore jing klei ruă huĭ hyưt. Hmư̆ arăng lač klei ruă anei jing “kman ƀơ̆ng kđeh mnuih” leh anăn phung djŏ sĭt yua êa amâodah sô̆ hŏng lăn čhŏ, Chi rŭng răng, kyua jih gŏ sang ngă hma sơaĭ, ñu khăng nao mnei êa hnoh leh anăn mă ariêng, mă tuôr. Adei Lương Thị Chi lač: “Ti djiêu sang mâo mnuih ruă snăn kâo rŭng răng. Amâo jhŏng nao ti sang ñu hlăp ôh kyua huĭ tưp klei ruă huĭ hyưt, kyua klei ruă anei srăng ngă djiê mnuih. Ƀiădah mâo bruă sang čư̆ êa alŭ wăl leh anăn knuă druh mdrao mgŭn hâo hưn, răng kriê bi doh djŏ hdră kčah, ƀơ̆ng ksă mnăm ktơ̆ng, rao nanao kngan srăng dưi gang mkhư̆ klei ruă anăn kâo ăt hơĭt ai tiê mơh.”

Leh mâo mnuih ruă tal êlâo mâo klei ruă Whitmore ti alŭ wăl, Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă čar bi hgŭm hŏng bruă sang čư̆ êa alŭ wăl leh anăn bruă mdrao mgŭn să pral mkŏ mjing êpul ksiêm dlăng, ktuê dlăng klei ruă ti sang mnuih ruă leh anăn krĭng wăl riêng gah. Leh mâo Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă čar ktrâo lač, Anôk bruă mdrao mgŭn să Ia Lôp krih êa drao mdjiê kman riêng gah dŭm krĭng: anôk mgơ̆ng êa, wăl sang tlô, anôk dôk mơ̆ng dŭm gŏ sang riêng gah hlăm brô 20 gŏ êsei. Aê mdrao Lê Quang Mạnh, K’iăng Khua Anôk mdrao să Ia Lốp, kdriêk Ea Sup, čar Dak Lak brei thâo: “Ti să Ia Lốp mâo giăm 70% jing gŏ êsei ƀun, lu jing ngă lŏ hma, hlăm hdră anăn phung hđeh ăt đru amĭ ama. Ti să mâo 2 êa krông, phung hđeh khăng nao mnei, hlăp lêñ, mă ariêng, mă tuôr. Kyua anăn, hlăm wưng kơ anăp, hmei srăng hưn hŏng Anôk bruă gĭt gai gang mkhư̆ klei ruă mơ̆ng să leh anăn hâo hưn mtô mblang kơ mnuih ƀuôn sang mđĭ klei thâo răng mgang, amâo yua êa čhŏ huĭdah ba klei ruă Whitmore”.

Klei ruă Whitmore mâo klei bi knăl lu jơr, dleh ksiêm dlăng leh anăn srăng djiê kyua ruă ksŏ kjham, ngă jhat êrah leh anăn kjham kyua kman ngă. Phung mâo klei êlâo msĕ si mâo mta mmih hlăm êra, ruă tiê, boh ƀleh, ksŏ, hrŏ klei dưi mdrơ̆ng hŏng klei ruă... ênưih djŏ klei ruă. Ară anei ka mâo ôh vaccin klei ruă Whitmore. Dŭm hdră gang mkhư̆ klei ruă jing rơ̆ng bi doh asei mlei, wăl hdĭp mda, yua kdrăp răng mgang asei mlei sĭt mă bruă sô̆ hŏng lăn, hlŭ, êa čhŏ amâodah hlăm anôk čhŏ, bi doh anôk êka amâodah pui kĕ chŏ leh anăn ƀơ̆ng ksă mnăm ktơ̆ng…

Klei ruă Whitmore jing klei ruă huĭ hyưt. Klei ruă amâo tưp mơ̆ng mnuih kơ mnuih ôh, ăt kăn ba klei ruă tưp ƀiădah ngă kơ mnuih djŏ klei ruă Whitmore djiê pral.  Grăp čô mnuih ênưih mâo kman ba klei ruă Whitmore hŏng klei sô̆ djŏ hŏng lăn leh anăn êa čhŏ. Sĭt đing djŏ klei ruă, brei nao mtam ti anôk mdrao mgŭn čiăng hmao mdrao mgŭn djŏ hdră, gang mkhư̆ kman Whitmore ngă truh kjham arưp kơ klei hdĭp.

Hlue si phung thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn, anak mnuih leh anăn hlô mnơ̆ng djŏ klei ruă sĭt sô̆ hŏng lăn amâodah êa čhŏ, kyua djŏ hrip êa amâo ƀruih mâo kman, djŏ mnăm êa mâo kman. Klei huĭ klei ruă mơ̆ng klei djŏ ti anôk êka điêt ti êngao klit. Klei ruă Whitmore ƀiă mâo, ƀiădah khăng truh kjham, ênưih truh kơ djiê.

 Kman ba klei ruă sĭt mŭt hlăm asei mlei srăng mŭt êlam hlăm asei mlei, boh nik hlăm ksŏ. Êngao anăn, hlăm tiê, boh ƀleh, tiê boh, klĭt kliêng leh anăn êlan huă mnăm ăt srăng mâo kman mơh. Klei bi knăl mơ̆ng klei ruă khăng mâo msĕ si êa brŭ klĭt, đĭ êngoh, ruă êlan mơiêk, ruă ksŏ, êlan bi êwa, bi brŭ hlăm tiê, jhat êrah leh anăn ruă jih hlăm lam tian prôč./.

Klei ruă Whitmore amâo tưp kơ mnuih truh kơ mnuih, klei ruă anei ƀiă snăk mâo ƀiădah leh djŏ srăng ba lu klei truh amâo jăk truh kơ klei suaih pral. Leh mâo mnuih ruă Whitmore tal êlâo hlăm alŭ wăl čar, anôk bruă mdrao mgŭn čar Dak Lak pral bi hgŭm hŏng anôk bruă sang čư̆ êa alŭ wăl pŏk hluê ngă dŭm hdră ksiêm dlăng lehanăn mjêč hưn mthâo hdră gang mkhư̆ klei ruă. Snăn, si boh phŭn ba klei ruă, klei bi êdah lehanăn hdră gang mkhư̆ klei ruă tưp? Aê mdrao Lê Phúc, K’iăng khua anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak srăng wĭt lač klei êmuh anei hluê hŏng klei bi blŭ hrăm tal anei.

-Ơ aê mdrao akâo kơ ih mblang brei ya dŏ klei ruă Whitmore, lehanăn mơ̆ng mâo klei ruă anei?

            Aê mdrao Lê Phúc: “Whitmore jing sa mta klei ruă kbiă hriê mơ̆ng kman pô ngă. Kman anei kreh hdĭp hlăm êa, hlăm anôk lăn čhŏ, lehanăn ñu bi mtưp kơ mnuih hlăm klei ñŭ kma mơ̆ng anôk klĭt kliêng anak mnuih mâo gru êka, djŏ hŏng êa, hŏng lăn mâo kman anăn. Anei jing mta klei ruă mâo klei bi knăl dleh thâo mkă tĭng, ênưih kreh čhuai hŏng lu mta klei ruă mkăn, hnơ̆ng ênoh truh kơ djiê mơ̆ng klei ruă anei lu mơh boh nik hŏng mnuih mâo klei ruă hlăm ksŏ, ênưih kman ngă kơ êrah boh nik hŏng mnuih mâo leh klei ruă êlâo”.

- Si klei bi knăl mơ̆ng klei ruă Whitmore anei ơ aê mdrao?

Aê mdrao Lê Phúc: “Klei Whitmore mâo lu mta klei bi knăl, ba klei jhat truh kơ lu anôk hlăm asei mlei mnuih. Kreh ƀuh jing 2 mta. Sa jing pral lehanăn ktang. Dua jing êmưt lehanăn êdu. Ti gưl ktang jing jêñ tuôm hŏng klei ruă bŏk ksŏ. Bŏk ksŏ jing klei bi knăl kreh ƀuh hŏng klei ruă anei ti mnuih prŏng, hŏng klei bi knăl đĭ êngoh hlơr, bi êăt yơ̆ng ktư̆ asei mlei, boh nik ngă truh kơ ksŏ mnuih ruă mtŭk măng ai, snăn jing ênưih snăk kreh čhuai hŏng klei ruă mkăn. Tơdah kman leh mŭt kma hlăm asei mlei, dôk mđam klei ruă hlŏng truh ti mmông êdah truh mtŭk kbiă êa k’hak msĕ si ênah, đĭ êngoh hlơr bhiâo riâo rit, tơdah nao mkă dlăng kman snăn kơh thâo jing klei ruă Whitmore.Ti hnơ̆ng kjham jing ƀiă kreh mâo, knŏng ba klei jhat kơ dŭm anôk hlăm asei mlei, ti anôk kman gam knŏng ba klei jhat kơ anôk anăn. Tôhmô hlăm klit kliêng, lehanăn bi apse hlăm kđeh, bi mđuič êka hlăm gŭ klĭt. Phung hđeh bi mđuič gŭ knga.

-Klei ruă anei si klei hmăi amâo mâo jăk kơ asei mlei mnuih ruă Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Lê Phúc: “Tơdah leh mâo klei ruă Whitmore hŏng asei mlei mâo leh klei ruă êlâo snăn ênưih snăk đĭ nao kơ kjham hĭn. Tal dua, jing ngă jhat kơ ksŏ, kman gam hlăm êrah srăng ngă kơ mnuih ruă pral hĭn truh kơ djiê tơdah kman ruă kma truh hlăm ksŏ, jih jang klei êrah êran dleh thâo tĭng mkă êlâo lehanăn dleh dlan mơh hlăm klei mdrao mgŭn.

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo djăp hdră răng mgang klei ruă Whitmore?

Aê mdrao Lê Phúc: “Hdră mdrao klei ruă Whitmore bi hyuă hĭn klei bi mdoh asei mlei, bi mdoh wăl hdĭp mda, ƀơ̆ng huă ksă mnăm tŭk, tui si klei Phŭn bruă mdrao mgŭn mtă mtăn, bi ñĕ đuĕ lehanăn đăm mjĕ ôh hlăm dŭm anôk diing mâo êa čhŏ, lăn čhŏ mâo kman anei. Tơdah ngă bruă hlăm anôk đing mâo kman anei, snăn bi čŭt hơô kdrăp răng mgang asei mlei, msĕ si truă găng kngan, čŭt hdruôm jơ̆ng bôt, čiăng dưi răng kriê kơ jơ̆ng kngan pô boh nik hlăm hlăm dŭm mâo hĕ gru êka, lehanăn hŏng mnuih mâo leh klei ruă êlâo răng êdi yơh kơ mta klei ruă anei. Tơdah mâo klei bi knăl đing mâo klei ruă anei snăn nao mtam kơ sang êa drao, mkă dlăng mdrao mgŭn bi pral.

-Leh hmư̆ hing mâo klei ruă anei tal êlâo ti kdriêk Êa Sup, dhar bruă mdrao mgŭn čar Daklak mâo leh ya mta hdră čiăng răng mgang dưi mkhư̆ gang klei ruă anei, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Lê Phúc: “Kơ klei ksiêm dlăng mnuih ruă, CDC kčĕ leh kơ knơ̆ng bruă mdrao mgŭn lehanăn knơ̆ng bruă sang čư̆ êa čar čiăng hưn mthâo kơ dŭm anôk bruă mdrao mgŭn lehanăn jih jang yang ƀuôn mâo hdră răng mgang, kñăm dưi gang mkhư̆ klei ruă anei. Mơ̆ng anăn, pral čiăng thâo ƀuh klei ruă. Leh hmao ƀuh mnuih ruă ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, hmei bi trông leh bi mguôp hlăm bruă mkă dlăng kman pô anei. Sang êa drao prŏng mă kman hlăm êrah, lehanăn thâo kơ mnuih ruă anei mâo kman hŏng klei ruă Whitmore. Mơ̆ng klei anăn CDC mâo mtam klei hâo hưn pral truh kơ knơ̆ng bruă mdrao mgŭn, knơ̆ng bruă sang čư̆ êa kdriêk, anôk bruă mdrao mgŭn kdriêk Êa Sup. Boh nik hŏng sang êa drao, bruă sang čư̆ êa să Ia Lôp, anôk mnuih ruă anăn hdĭp, čiăng dưi mâo djăp hdră răng mgang, hâo hưn mtô mblang brei jih jang bi mdoh wăl hdĭp mda, lehanăn kăp ksiêm nanao huĭdah lŏ mâo mnuih mkăn ruă. Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa kdriêk Êa Sup ăt mâo dŭm hdră mjêč bi kƀĭn mtam kơ bruă răng mgang. Anei jing bruă ngă bi pral, tal êlâo bi mdoh wăl hdĭp mda ti alŭ wăl mâo mnuih ruă. Lehanăn mâo klei mtă mtăn kơ dŭm boh sang êa drao jĕ giăm tơdah mâo mnuih ruă mkăn, amâodah mnuih đing snăn ba mtam kơ sang êa drao prŏng bi mkă dlăng bi klă mta klei ruă lehanăn mdrao mgŭn.

-Lač jăk kơ ih lu!