VOV4.Êđê- Thalassemia jing mta klei ruă êrah amâo mâo akŏ mâo mơ̆ng tian amĭ, kreh mâo hluê si gen hgăm mơ̆ng amĭ ama tưp kơ anak čô hlăm dŭm gưl. Klei bi knăl phŭn mơ̆ng klei ruă anei jing klei kƀah êrah hŏng dŭm klei huĭ hyưt, hmăi truh kơ anak neh. Bruă tui ngă dŭm klei ksiêm mkă êlâo kơ bi dôk ung mô̆ jing yuôm bhăn sơnăk čiăng hrŏng ruah djŏ klă gen klei ruă Thalassemia, đru bi klă ung mô̆ mâo mta gen ngă truh klei ruă Thalassemia amâodah hơăi, mơ̆ng anăn čih yap klei hyưt mâo klei ruă Thalassemia kơ anak čô êdei dih.

 Hlue si phung aê mdrao thơ̆ng kơ bruă, mta phŭn mơ̆ng klei ruă êrah amâo êkŏ mơ̆ng tian amĭ (Thalassemia) jing klei amâo jăk mơ̆ng hemoglobin hlăm hồng cầu (asăr êrah hrah) ênưih mčah (amâo thâo êkŏ) ngă truh kơ klei kƀah êrah amâo thâo hlao. Leh klei ruă truh kjham, phung ruă khăng mbŏ êrah. Leh mbŏ êrah lu srăng ngă truh kơ klei êbeh đei mta msei mâo hlăm êrah mnuih ruă êrah, amâo thâo êkŏ mơ̆ng tian amĭ ngă amâo jăk kơ lu mta hlăm asei mlei ngă bi bi mlih asei mlei phung ruă msĕ si asei mlei ktiêl, adhei prŏng, adŭng điêt, amâo jăk kơ kboh, tiê… srăng truh kơ djiê.

 Grăp thŭn ala čar drei mâo hlăm brô 8 êbâo čô hđeh leh kkiêng mâo klei ruă êrah amâo thâo êkŏ mơ̆ng tian amĭ leh anăn dŭm êbâo čô mnuih klei ruă kyua mơ̆ng amĭ ama khă gơ̆ amĭ ama suaih pral sơaĭ. Anăn jing kyua phung prŏng dưi ba klei ruă kơ anak pô ƀiădah amâo thâo ôh. Ti anôk mdrao kơ phung hđeh, Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư, kah knar sa hruê mâo 10-15 čô nao đih mdrao mbŏ êrah, sa thŭn mâo hlăm brô 150-300 čô mnuih ruă Thalassemia.

 Lu phung ruă hlăk mrâo kkiêng ăt msĕ hđeh mkăn mơh. Klei bi knăl mơ̆ng klei ruă khăng mâo leh hđeh sa thŭn kơ dlông hŏng klei bi knăl kƀah êrah, tiê prŏng. Hlăm dŭm wưng đĭ kjham êdei anăn tiê ƀrư̆ prŏng leh anăn jing klei bi knăl khăng mâo mơ̆ng klei ruă. Lu phung mâo klei ruă Thalssemia bi mlih ƀô̆ mta kyua đĭ hnơ̆ng klang êgei dlông, bi mlih klĭt jing uê ti kkâo jơ̆ng, kơŭt, boh kêñ. Klei ruă srăng hmaĭ truh kơ dŭm anôk hlăm lam msĕ si tiê prŏng, bi hrŏ hnơ̆ng asăr êrah, kƀah êrah, joh klang, hrŏ canxi hlăm êrah, mâo mta mmih hlăm êrah, hmaĭ kơ klei hriê kơ prŏng leh anăn klei ƀă kiêng anak. Phung ruă bi mbŏ êrah nanao jih klei hdĭp, jưh knang hlăm ênoh êrah arăng mđup brei čiăng mđĭ lar klei hdĭp. Huĭ hyưt snăn, ƀiădah drei dưi gang mkhư̆ klei ruă mơ̆ng bruă ksiêm mkă êlâo kơ kkiêng.

 Kah knar hlăm 4 truh 6 hruê kăm, amai Hoàng Thị Biên, dôk ti ƀuôn Ea Dray, să Tân Tiến, kdriêk Krông Pač, čar Dak Lak ba anak mniê 5 thŭn nao mbŏ êrah ti anôk mdrao phung hđeh, Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư. Amai Biên brei thâo, êlâo kơ bi dôk ung mô̆, diñu amâo thâo ôh kơ klei ksiêm mkă klei suaih pral êlâo kơ bi dôk ung mô̆ leh anăn amâo thâo ôh klei ruă anei srăng mtưp kơ phung anak. Hđeh mơ̆ng leh kkiêng truh 5 mlan huă mnăm, hriê kơ prŏng jăk, truh mlan 6 ĕ mâo klei bi knăl klĭt ơ̆ng, kñĭ, êmăn êmiêk, dleh bliư̆, lui mam anăn gŏ sang ba anak nao ksiêm mkă snăn ƀuh ĕ mâo klei ruă êrah amâo thâo êkŏ, nao mbŏ êrah jih klei hdĭp. Amai Hoàng Thị Biên- Ƀuôn Ea Dray, să Tân Tiến, kdriêk Krông Pač, čar Dak Lak brei thâo:

Băng: “Sang kâo mao 2 čô, pô tal êlâo 5 thŭn mâo klei ruă mơ̆ng hlăk 6 mlan, adei ñu 15 mlan ăt kƀah êrah nao mbŏ êrah mơh.

 Bi gŏ sang Lục Thị Thảo, dôk ti alŭ 6b, să Ea Wy, kdriêk Ea Hleo, čar Dak Lak, giăm 12 thŭn êgao hrăm mbĭt hŏng čô jing Lý Công Dân 12 thŭn nao ti sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư čiăng mdrao klei ruă êrah amâo thâo êkŏ. Thảo brei thâo: Leh kkiêng anak suaih pral, ƀiădah ƀrư̆ prŏng khăng êngoh, alah huă ƀơ̆ng, amâo đĭ kg, klĭt ơ̆ng, anăn gŏ sang ba nao ksiêm mkă thâo ñu mâo klei ruă êrah amâo thâo êkŏ mơ̆ng tian amĭ. Klei hdĭp gŏ sang dleh dlan mbĭt hŏng anak čô mâo klei ruă anăn amĭ ñu đuê̆ lui anak kơ aduôn rông. 12 thŭn jing thŭn dưi nao sang hră hŏng ƀĭng găp ƀiădah Dân dlăng sang êa drao jing sang tal 2 kyua klei ruă kƀah êrah anei, Lục Thị Thảo, să Ea Wy, kdriêk Ea Hleo, čar Dak Lak brei thâo:

“Ĕ mâo klei ruă Thalassemia hriê ti sang êa drao mbŏ êrah grăp blư̆ 4 hruh, hruê mbŏ êrah, lui hĕ mta msei. Mơ̆ng 12 mlan mbŏ êrah, ară anei 12 thŭn leh, amâo dưi ngă bruă ôh, anak ruă duam, ama êbuh đih. Gŏ sang dleh dlan, ară anei čô kâo amâo dưi nao sang hră ôh.”

Thalassemia amâo djŏ jing klei ruă tưp lar ôh ƀiădah jing klei ruă tưp mơ̆ng pô tŭ mă jih 2 gen mơ̆ng ama leh anăn amĭ. 5 phung jing amĭ ama leh bi dôk ung mô̆ snăn mâo 1 čô hđeh kkiêng mâo klei ruă anei amâodah mâo gen ngă klei ruă Thalassemia. Si tôhmô, tơdah amĭ leh anăn ama mâo gen ba klei ruă, huĭdah kkiêng anak mâo klei ruă hnơ̆ng kjham jing 25%, hnơ̆ng hdjul 50% leh anăn kkiêng anak mâo klei suaih pral jing 25%. Mta phŭn mđĭ ênoh phung hđeh djŏ klei ruă grăp thŭn jing kyua amĭ ama amâo ksiêm mkă êlâo kơ bi dôk ung mô̆. Aê mdrao CKI Nguyễn Văn Mỹ -  K’iăng Khua anôk mdrao kơ phung hđeh, Sang êa drao krĭng lăn Dap kngư mtă:

“Yuôm bhăn hĭn jing gang mkhư̆, mtă kơ phung amĭ ama nao ksiêm mkă êrah dlăng pô mâo klei ruă mơ̆ êlâo kơ bi dôk ung mô̆. Kyua sĭt ama leh anăn amĭ mâo gen ba klei ruă snăn hđeh kkiêng mâo klei ruă ênưih snăk. Klei ruă lu jing mtưp mơ̆ng êrah, lui msei anăn jih klei hdĭp hđeh nao sang êa drao nanao, ngă luic liê kơ bruă duh mkra gŏ sang leh anăn ala ƀuôn, hđeh amâo dưi nao sang hră, dleh hdĭp mda msĕ si hđeh suaih pral mkăn.”

 Ksiêm mkă klei suaih pral êlâo kơ dôk ung mô̆, kyua huĭ tơdah ƀuh klei ruă srăng hmaĭ kơ klei jăk mơak ung mô̆, boh nik mâo đa đa hdơ̆ng bi mđing anăn nao ksiêm mkă. Amâodah lu phung mniê čiăng nao ksiêm mkă ƀiădah huĭ ƀĭng găp leh anăn găp djuê đing mâo klei amâo jăk anăn nao ksiêm mkă…. Jih jang klei mĭn anei mjing klei bi kgăn ngă kơ bruă ksiêm mkă klei suaih pral êlâo kơ bi dôk ung mô̆ jing klei huĭ hyưt hŏng phung phung hlăk ai. Ăt kyua anăn lu phung mâo klei ruă bi tưp amâo năng mâo ôh mơ̆ng ung amâodah mô̆ pô.

 Čiăng bi mklă mâo gen ba klei ruă amâodah hơaĭ, hlâo ung mô̆ êlâo kơ bi dôk ung mô̆ brei ksiêm mkă êrah. Tơdah klei tŭ ksiêm mkă jing hồng cầu điêt, đing mâo gen Thalassemia snăn brei ngă klei ksiêm mka êlam hĭn čiăng dưi thâo mâo gen Thalassemia amâo dah tlaih. Mơ̆ng anăn, aê mdrao srăng mâo hdră kčĕ leh anăn ngă bruă klă klơ̆ng kơ mnuih ruă čiăng dưi kkiêng phung anak mâo klei suaih pral.

Čiăng thâo săng klă hĭn kơ mta klei ruă Thalassemia anei, êpul čih klei mrâo mâo leh klei blŭ hrăm hŏng hŏng êa mdrao thơ̆ng kơ mta mdrao I Nguyễn Văn Mỹ, k’iăng khua kiă kriê anôk bruă mdrao mgŭn kluôm kơ hđeh, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư:

-Ơ aê mdrao ya jing mta klei ruă Thalassemia?

-Bác sĩ chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ trả lời: Thalassemia jing mta klei ruă mâo leh mơ̆ng gen hgăm hlăm phung hđeh, knŏng kreh êdah jing klei kƀah êrah, kƀah mta msei hlăm êrah. Mta phŭn klei anei jing kyua bi mlih gen alfa amâodah beta ngă bi hrŏ ênoh bi klin poli amâo mâo yŏng thâo snăn mta asăr êrah hrah kreh mčah ngă truh kơ klei ruă kƀah êrah. Tui si Êpul hgŭm bruă mdrao mgŭn dlông rŏng lăn WHO, klei ruă anei jing djŏ tuôm hŏng phŭn agha ana hruĕ, djuê ana, boh nik jing hlăm krĭng mnuih djuê ƀiă. Daklak jing čar dôk hlăm alŭ wăl Lăn Dap Kngư mâo lu mnuih hdĭp mda hĭn, jing anôk mâo lu mơh klei ruă anei. Amĭ ama mâo klei ruă, snăn ênưih snăk anak mâo mơh mta klei ruă anei, 1/4 jing hđeh mâo klei ruă, mkrah jing mâo gen mta klei ruă anei.

- Si klei bi kñăl lehanăn si nga hdră mdrao klei ruă anei Ơ aê mdrao?

Bác sĩ chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ trả lời: Klei bi knăl mơ̆ng klei ruă anei jing kƀah êrah, kƀah mta msei hlăm êrah, klĭt kliêng kñĭ ơ̆ng, pŭk ala kô̆ l’lơ̆, prŏng tiê, la đĭ prŏng. Mnuih ruă mâo klei bi knăl msĕ si kdloh dhei, adŭng điêt, hđeh ktiêl amâo mâo thâo prŏng, hdjul knăng... Hdră mdrao ară anei, jing mbŏ êrah, bi kna mta msei mâo hlăm êrah. Tui hlue hŏng hnơ̆ng klei ruă kjham amâodah hdjul, snăn mơ̆ng 3 – 4 hrue kăm mbŏ êrah sa blư̆ lehanăn bi kna mta msei mâo hlăm êrah, ăt bi djŏ hdră mơh. Klei yuôm bhăn hĭn jing gang mkhư̆, čiăng kơ klei kkiêng anak amâo mâo ôh mta klei ruă anei, snăn amĭ ama gĭr mkă dlăng êrah pô, si ngă mâo klei ruă anei amâodah hơăi êlâo kơ bi dôk ung mô̆. Boh nik hlăm krĭng taih kbưi, mkă dlăng klei suaih pral êlâo kơ bi dôk ung mô̆, amâo mâo dôk anak amiêt awa sa êrah, čiăng kơ tơdah kkiêng anak amâo mâo ôh mta klei ruă anei, kyudah klei ruă anei jing sa mta klei ruă dleh snăk thâo mdrao, lehanăn bi mdrao nanao tơl jih klei hdĭp./.