Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah jing klei ruă huĭ hyưt hŏng ênoh mnuih djiê dôk tal 3 dlông rŏng lăn, knŏng êdei klei ruă bŏk brŭ leh anăn kboh. Tơdah amâo hmao mdrao, klei ruă srăng ba lu klei ruă kjham djŏ tuôm kơ kboh, kŏ dlô, boh ƀleh, ală… ngă kơ mnuih ruă tlă anăp hŏng boh jhat kơ klei suaih pral leh anăn klei hdĭp. Hlăm êbeh 10 thŭn êgao, ênoh mnuih mâo mta mmih hlăm êrah dlông rŏng lăn đĭ pral. Việt Nam hlăm êpul ala čar mâo ênoh mnuih ruă đĭ pral hĭn, boh nik hlăm phung mda asei. Ti Việt Nam, ară anei mâo hlăm brô 3 êklăk 5 êtuh êbâo čô mnuih mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah, đĭ lu hĭn 10 blư̆ mkă hŏng 10 thŭn êlâo leh anăn đăo knăl ênoh anei srăng đĭ 6 êklăk 1 êtuh êbâo čô mnuih hlăm thŭn 2040. Hlăm 10 thŭn, ênoh mâo mta mmih hlăm êrah ăt đĭ mơ̆ng 7,7% truh 14%.  Hlue si phung aê mdrao, lu mnuih mâo mta mmih hlăm êrah huĭ hnơ̆ng êrah đĭ. Khădah snăm, mâo sa klei sĭt jing ƀiă mnuih mâo mta mmih hlăm êrah djiê kyua klei ruă mkăn truh kjham ngă kơ dŭm anôk mkăn. Klei truh kjham mơ̆ng klei ruă mâo mta mmih ngă truh kboh, ală, boh ƀleh, kŏ dlô, jơ̆ng… jing mta phŭn ngă hrŏ thŭn hdĭp, mđĭ ênoh amâo jăk asei mlei (bum ală, amâo jăk jơ̆ng kngan) leh anăn klam ênoh mdrao mgŭn suăi).

 Ară anei, lu mnuih ruă mâo mta mmih hlăm êrah sui thŭn ruah mdrao hlue knhuah djuê ana dŭm mta truh kjham kyua klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ngă leh gưl mdrao hŏng êa drao. Ti sang êa drao mdrao hlue knhuah djuê ana, grăp thŭn sang êa drao ksiêm mkă leh anăn mdrao ti sang êa drao klei ruă mâo mta mmih hlăm êrag mâo thiăm dŭm klei ruă mkăn msĕ si: hnơ̆ng êrah đĭ, êbuh tloh aruăt êrah, klei ruă kơ klang kliăng. Mnuih ruă sĭt hriê tinei khăng mâo lu klei truh kjham, hmăi kơ hnơ̆ng hdĭp mda. Kyua mâo klei đru mơ̆ng phung aê mdrao, leh gưl mdrao mgŭn, klei suaih pral phung ruă dưi mđĭ jăk.

Hoàng Đức Sảng (ti alŭ 5, să Krông Á, kdriêk M’Drak) mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah dôk mdrao kơrŭ wĭt klei suaih pral leh êbuh đih ti Sang êa drao mdrao hlue knhuah djuê ana čar. Sảng hdĭp mbĭt hŏng klei ruă aei mơ̆ng thŭn 2015, mâo leh klei truh krăn jơ̆ng kngan. Akŏ thŭn 2022, ñu êbuh đih ngă êwiên mkrah asei mlei. Djăp klei hdĭp mda mơ̆ng bi mdoh asei mlei, huă mnăm jưh kơ găp djuê. Leh mdrao hŏng hdră mrâo mrang, ñu mguôp thiăm hŏng mdrao klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah leh anăn kơrŭ wĭt klei suaih pral leh êbuh đih hŏng knhuah djuê ana, ară anei klei suaih pral ñu dưi ƀiă leh. Sảng brei thâo:

Mlan êlâo, mlan tal 2 anak kriê dlăng pŭ nao eh mơiêk. Klei ruă anei sui snăk, ruă anăn djăp klei hdĭp mda jưh hlăm anak čô sơăi. Leh wưng mdrao ti Sang êa drao hlue knhuah djuê ana, truh ară anei, 6 mlan kơh dưi dră giê dra êbat leh anăn nao eh mơiêk.

Msĕ snăn mơh, Hồ Mười, ti wăl krah Phước An, kdriêk Krông Pač, amâo thâo ôh pô mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah, truh ală amâo mngač, kwiâo ƀăng êgei nao ksiêm thâo pô mâo mta mmih hlăm êrah. Bi mguôp mdrao hlue knhuah djuê ana mâo dŭm hdră tlŏ hŏng êrŭm, dluôr ƀô̆ mta, mhŭl, păn êa drao truh ară anei klei suaih pral ñu dưi ƀiă leh. Mười brei thâo:

Kâo mdrao leh sa wưng sui ti kdriêk leh anăn kơh hriê đih mdrao ti Sang êa drao mdrao hluê knhuah djuê ana. Leh sa wưng mdrao tinei, ară anei, klei suaih pral kâo jăk ƀiă leh, blŭ tlao, huă mnăm ăt dưi ƀiă mơh lu mkă hŏng êlâo.

 Hlue si klei ksiêm dlăng mơ̆ng phung thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn, mdrao mgŭn mrâo mrang hŏng lu kdrăp masin, kdrăp mrâo kơh dưi ksiêm mkă djŏ klei ruă leh anăn mdrao mgŭn mjêč kơ phung čiăng dŏng mdrao mjêč. Hlăk êjai anăn, mdrao hlue knhuah djuê ana dưi đru kơrŭ wĭt klei dưi kơ phung mâo leh klei truh kjham msĕ si êbuh dih, mâo lu klei ruă hlăm klang kleh, mâo mta mmih hlăm êrah, amâodah phung mâo klei ruă amâo thâo hlao mkăn. Kyua anăn, hlăm ênuh klei mdrao mgŭn đĭ kyar ktang msĕ si ară anei snăn mdrao hlue knhuah djuê ana ăt ba lu klei tŭ dưn kơ mnuih ruă.

Aê mdrao chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Khua adŭ bruă Hdră kčah - bruă knuă, sang êa drao mdrao hlue knhuah djuê ana čar Dak Lak brei thâo:

“Klei mta mmih hlăm êrah jing mta phŭn hlăm asei mlei, jing mta yuôm bhăn čiăng êdi kơ kŏ dlô. Kyua anăn, bruă mđĭ amâodah bi hrŏ mta mmih hlăm êrah hmăi kơ lu mta hlăm asei mlei, anôk yuôm bhăn hlăm asei mlei. Mta mmih hlăm êrah jing klei ruă amâo sa hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah, jing đĭ hnơ̆ng mmih hlăm êrah kyua kƀah hnơ̆ng insulin, kơ hnơ̆ng hmăi mơ̆ng insulin amâodah jih dua. Đĭ mta mmih amâo thâo hrŏ hlăm wưng sui ngă bi mlih kơ hnơ̆ng ba mta mmih, prăi amâodah ngă amâo jăk lu mta mkăn, boh nik kơ kboh, aruăt êrah, boh ƀleh, ală, kŏ dlô. Mnuih ruă nao ksiêm mkă mdrao mgŭn ti sang êa drao lu mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah hlŏng mâo wăt klei ruă mkăn msĕ si: hnơ̆ng êrah đĭ, êbuh đih, dŭm klei ruă kơ tŭt klang.”

Čiăng dưi mâo klei tŭ dưn mdrao mgŭn, sĭt mdrao hlue knhuah djuê ana, brei mnuih ruă thâo gĭr. Klei hmăi mơ̆ng rơ̆k tơ̆k, kyâo mtâo mdrao mgŭn srăng êmưt hĭn kơ êa drao, brei mnuih ruă yua hlăm wưng sui kơh mâo klei tŭ dưn. Wưng kah knar kơ sa hnơ̆ng mdrao jing mơ̆ng 3-6 mlan. Mbĭt hŏng anăn brei mkŏ mjing sa knuih hdĭp kreh knhâo, bi mlih klei mĭn hdĭp ăt jing tur knơ̆ng amâo dưi kƀah ôh. Êngao anăn, mnuih ruă amâo čŏng mdei mnăm ôh êa drao. Êa drao mdrao hlue knhuah djuê ana amâo dưi hrô ôh kơ êa drao asăr hlăm klei mdrao mta mmih hlăm êrah, boh nik jing mnuih ruă sui thŭn. Kơ bruă bi mguôp wăt ana êa drao hŏng êa drao asăr jing hdră kluôm hĭn.

 Ktuê dlăng hnơ̆ng êrah leh anăn hdră gang mkhư̆ klei ruă mta mmih hlăm êrah hŏng klei mdrao hlue knhuah djuê ana ba leh klei tŭ dưn jăk hlăm hdră mdrao phung mâo mta mmih hlăm êrah, đru ba klei hdĭp jăk hĭn kơ phung ruă./.

-Hluê si klei mdrao hlue knhuah djuê ana, si phŭn agha ngă truh klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ở Aê mdrao?

-Bác sĩ Phạm Ngọc Liễu: Hluê si klei mdrao hluê knhuah djuê ana, mâo lu phŭn agha ngă truh klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah. Tal 1, mnơ̆ng ƀơ̆ng huă amâo mâo bi kna, ƀơ̆ng lu đei mnơ̆ng mâo prăi, mnơ̆ng mmih, mnăm lu kpiê sei, ƀơ̆ng lu mnơ̆ng hăng leh anăn hlơr, sui hruê mâo klei hlơr hlăm êhung, klei hlơr sui hruê srăng bi luč hĕ êa hlăm êhung ngă truh čiăng mnăm êa leh anăn čiăng m’iêk. Tal 2 jing kyua hlăm klei mĭn, rŭng răng amâodah mĭn lu đei hlăm klei hdĭp ngă bi toh hroh tiê boh la hlăm asei mlei, bi luč hĕ êa ngă truh klei čiăng mnăm êa leh anăn čiăng m’iêk.

Tal 3, kyua gang mkhư̆ klei ruă hnak êgao hnơ̆ng ngă toh hroh boh ƀleh, leh ƀoh ƀleh toh hroh ăt bi luč jih êa ngă truh klei čiăng mnăm êa leh anăn čiăng m’iêk.

Dŭm klei anăn ngă truh klei kpĕ êka, bi toh hroh tiê boh la hlăm asei mlei anak mnuih, srăng mâo klei hmăi kơ dŭm mta hlăm asei mlei. Hŏng klei nah dlông mhao êa srăng ngă truh klei mnăm lu, ti krah hmao êa srăng ngă lu klei ƀơ̆ng lu, ti gŭ hmao êa srăng ngă truh klei čiăng m’iêk lu blư̆.

-Ơ Aê mdrao, si ngă klei bi knăl leh anăn dŭm klei hŭi hyưt mơ̆ng klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah tơdah amâo mâo mdrao djŏ hdră?

-Bác sĩ Phạm Ngọc Liễu: Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah dưi mbha jing dŭm mta mâo: Klei ruă mâo mta mmih hlăm êra type 1 jing Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah knang kơ insulin, Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah type 2 jing Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah amâo mâo knang kơ insulin leh anăn klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah wưng ba tian: Êjai mniê ba tian mta mmih hlăm êrah srăng đĭ ktang, leh k’kiêng hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah srăng wĭt msĕ hŏng yăng đar. Ƀiădah anei ăt jing phŭn agha ngă truh klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah êdei anăp.

Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah mâo klei bi knăl srăng mâo 4 mta bi êdah, anăn jing: ƀơ̆ng lu, mnăm lu, nao m’iêk lu leh anăn asei mlei hrŏ êwang. Pô ruă srăng ƀơ̆ng lu, djăl êpa, êgah êmăn, êpa hmao êa lu, dhu kƀuê, ktal êngao klĭt, asei hrŏ êwang, ênưih mâo klei mblĕ leh anăn dŭm mta kman mkăn, êka êngao klĭt sui hlao, ală dlăng amâo mâo mngač, krăn leh năn luč klei thâo ruă.

Tơdah mnuih ruă amâo mâo hluê ngă hdră mdrao mgŭn leh anăn mdrao mâo mâo djŏ hdră srăng ngă dŭm klei klei msĕ sơnei:

Klei ruă hlăm ală: Mnuih ruă truh kơ klei bum ală kyua kpĕ êka tế bào hlăm ală.

Klei ruă hlăm kboh: hnơ̆ng êrah đĭ, mčah aruăt êrah dlô, mčah aruăt êrah, prăi hlăm êrah.

Klei ruă ƀoh ƀleh: hmăi truh kơ boh ƀleh, truh kơ klei boh ƀleh toh hroh.

Klei ruă mâo kman hlăm asei mlei: hlăm klĭt ênưih djŏ kman.

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo si ngă hdră mdrao đưm hlăm klei mdrao klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah? Klei mă bruă, huă ƀơ̆ng hŏng phung mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah?

-Bác sĩ Phạm Ngọc Liễu: Hluê si hdră mdrao đưm hlăm bruă mdrao klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah jing mdrao mgŭn kluôm kyua dlăng kơ asei mlei jing sa klŏ. Kyuanăn yơh, mdrao klei ruă hŏng klei mdrao đưm srăng dưi bi hrŏ ƀiă klei ruă kơ mnuih mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah. Êjai mnuih ruă nao mdrao ti sang êa drao, phung aê mdrao srăng mkă dlăng klă nik leh anăn bi klă klei ruă hluê si klei mdrao đưm. Hluê si mta klei ruă aê mdrao srăng mâo hdră mdrao mgŭn djŏ guôp hŏng mnuih ruă anăn. Mtô lač kơ mnuih ruă mâo hdră ƀơ̆ng huă leh anăn mă bruă knuă, mjuăt ktang asei mlei djŏ guôp leh anăn hưn mdah hŏng phung mâo klei ruă dŭm mta ana êa drao dưi bi hrŏ klei ruă msĕ si, hruê̆ yaut, hla čê bhĭ, giảo cổ lam, hruê̆ thìa canh …. Ară anei, hruê̆ thìa canh dưi mkra mjing êa drao asăr, mnăm ăt jăk êdi.

Bi kơ klei mă bruă knuă, klei huă ƀơ̆ng hŏng phung mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah: Čiăng uêñ mĭn kơ 3 mta, anăn jing klei huă mnăm, klei mjuăt ktang asei mlei leh anăn klei mnăm êa drao. Anei dưi dlăng jing 3 jơ̆ng dră hŏng phung mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah. Bi kơ klei huă mnăm, mnuih ruă amâo mâo dưi ƀơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng mmih mâo sĭk, êa mmih mâo gas. Yua mă dŭm mta mnơ̆ng mmih msĕ si boh kroh. Mkă dlăng êrah čiăng thâo bi mlih hnơ̆ng huă ƀơ̆ng djŏ guôp. Bi kơ klei mjuăt ktang asei mlei, srăng mjăt asei pô 30 mnĭt hlăm sa hruê amâodah 150 mnĭt hlăm sa hruê kăm, amâodah 3 hruê hlăm sa hruê kăm. Mơ̆ng klei mjuăt ktang asei mlei msĕ sơnăn srăng đru bi kna mta mmih hlăm êrah kơ mnuih ruă. Bi kơ klei mnăm êa drao, mnuih ruă srăng ngă djŏ klei mtô lač mơ̆ng aê mdrao leh anăn amâo dưi lui bruă mdrao mgŭn ôh.

- Si ngă klei ih mtă kơ bruă gang mkhư̆ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ơ aê mdrao?

-Bác sĩ Phạm Ngọc Liễu: Čiăng gang mkhư̆ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, hŏng phung suaih pral hlăm gŏ sang mâo klei arưp aram klei ruă hlăm kboh leh anăn mâo mta mmih hlăm êrah srăng nao mkă dlăng. Hŏng phung khua thŭn srăng nao mkă dlăng 6 mlan sa blư̆, mkă dlăng hnơ̆ng mta mmil hlăm êa čiăng bi mlih djŏ guôp klei huă ƀơ̆ng. Tơdah mnuih ruă mrâo mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, čiăng bi mlih mtam mơ̆ng phŭn kčưm čiăng ksiêm dlăng klei ruă êdei anăp.

Bi hŏng phung mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, čiăng gang mkhư̆ dŭm mta klei ruă ngă srăng ksiêm dlăng jăk hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah, hnơ̆ng êrah leh anăn dŭm klei nao mbĭt mkăn. 3 mta bruă phung ruă srăng hluê ngă djŏ jing ƀơ̆ng bi djăp mta jăk kơ asei mlei, mjuăt ktang asei mlei leh anăn mñăm êa drao djŏ hŏng hdră mdrao.

Lač jăk kơ ih lu!