VOV4.Êđê- Kon Tum jing [uôn sang mâo lu mta êa drao yuôm, mse\ si sâm Ngọc Linh, đẳng sâm, ngũ vị tử, sa nhân... }ia\ng mđ^ lar klei găl kơ ana êa drao, ]ar Kon Tum mâo leh hdră êlan mđing tal êlâo, đru kơ mnuih [uôn sang djuê [ia\ dưi pla ana êa drao ]ia\ng mâo prăk hrui w^t, msir klei ư\ êpa leh anăn grăp knhuang kpưn đ^ kơ mdro\ng. Truh ara\ anei ]ar Kon Tum pla leh 1500 ha ana êa drao ho\ng hnơ\ng mâo hlăm brô 4.600 ton.

Leh dua thu\n ma\ brua\, sa\ Măng Canh, kdriêk Kon Ploong pla mâo gia\m 30ha ana êa drao lu jing ana sâm hrue\, lehana\n ana đương quy. }ia\ng kơ 77 go\ êsei [un [in, giăm [un, ti 9 boh [uôn hla\m sa\ bi pla ana êa drao sơăi, adu\ brua\ lo\ hma alu\ wa\l đru mjeh, hdra\ pla mjing, lehana\n kăp đru hlăm klei dja\ ti kngan ktrâo ti brua\. Boh tu\ dưn du\m go\ êsei anei mâo pla leh êbeh 4ha ana sâm hrue\, lehana\n ana đương quy. Leh klei adôk ka mưng jua\t hlăm brua\ gưl tal êlâo, lu go\ êsei ti sa\ Măng Canh ara\ anei jho\ng duh bi liê, bi mlih ênha\ pla mjing mơ\ng du\m lăn amâo mâo tu\ jing ara\ anei bi pla ana êa drao. Amai Y Yên, sang ti [uôn Kon Năng, kha\dah adiê hjan ăt kreh kriăng nao kơ hma dlăng kriê 1 ha ana đương quy ho\ng klei mơak yăl dliê:

“Tơdah leh sa\ mbha kơ du\m go\ êsei mjeh ana sâm đương quy, [uh digơ\ ba w^t pla tu\ jing mơh snăn kâo tui blei lehana\n ba w^t pla. Leh mâo hrui ma\ sâm snăn mâo mtam mnuih kăp blei. Mơ\ng brua\ ana Sâm Đương Quy, kâo [uh go\ sang pô mdul leh mơh kơ klei hd^p mda, dưi duh mprăp kơ lu mta brua\”.

Kha\dah kno\ng mrâo mphu\n lông ngă brua\, [ia\dah klei tu\ dưn mơ\ng ana êa drao kla\ s^t ba w^t kơ mnuih pla mjing, boh nik ho\ng mnuih djuê [ia\ hla\m kdriêk Kon Ploong jing êdah kla\. Mse\ si ana sâm hrue\, mâo kah knar hlăm brô 3.900kg/ha, dưi ba w^t hlăm brô 600 êklăk prăk; ana đương quy mâo kah knar 14 tôn/ha, mâo ba w^t hlăm brô 350 êklăk prăk… Năng mơak h^n, jing brua\ bi mguôp hlăm klei hrui blei, mkra mjing ana êa drao plah wah mnuih [uôn sang ho\ng phung duh mkra ti alu\ wa\l, phu\n tal êlâo mâo ba w^t leh klei tu\ dưn hơ^t. Bùi Quang Đạo, Khua brua\ hgu\m lo\ hma pla mjing Tuyết Sơn Kon Ploong brei thâo:

“Hdra\ êlan bi mguôp ho\ng mnuih [uôn, boh nik ho\ng mnuih [uôn sang djuê [ia\, ]ia\ng mâo anôk pla ana êa drao jing sa hdra\ ma\ brua\ kjăp, mnuih [uôn sang jih ai tiê bi mguôp. Êpul hgu\m bi đru jih hnơ\ng ]ia\ng kơ mnuih [uôn sang pla mjing ho\ng hdra\ jăk h^n, ba w^t hnơ\ng hrui w^t hơ^t kơ mnuih djuê [ia\, boh nik du\m go\ êsei [un, giăm [un”.

Truh kơ ara\ anei kdriêk Kon Ploong, ]ar Kontum mâo pla leh êbeh 150 ha ana êa drao lu jing ana sâm hrue\, đương quy, sa nhân. Hlăm ana\n, ênha\ brua\ sang ]ư\ êa alu\ wa\l đru kơ mnuih [uôn sang pla jing 96ha, lehana\n giăm 60ha jing kơ du\m êpul brua\, lehana\n mnuih duh bi liê mdê mdê. Lê Đức Tín, k’ia\ng khua knơ\ng brua\ sang ]ư\ êa kdriêk Kon Ploong brei thâo, mta k`ăm mơ\ng kdriêk jing mko\ mjing kr^ng pla ana êa drao bi hơ^t mguôp mb^t ho\ng brua\ mkra mjing, ]ia\ng mjing lu brua\ knua\ ma\, mđ^ ênoh mâo ba w^t kơ mnuih [uôn sang. }ia\ng dưi ngă klei anei, brua\ sang ]ư\ êa alu\ wa\l mjing leh djăp klei găl kơ mnuih [uôn sang lehana\n phung duh mkra:

“Kdriêk hưn mthâo brei kơ phung duh mkra mâo ai dưi mkra mjing ana êa drao djo\ ho\ng ênha\ digơ\ pla mjing, lehana\n mâo klei bi mguôp ho\ng mnuih [uôn sang kăp hrui blei boh mnga mâo. Kdriêk iêu mthưr phung duh mkra nao duh bi liê kơ ana\n mtam ru\ mdơ\ng sang mkra mjing hlăm kdriêk. Êjai hlăm klei mkra mjing, snăn kdriêk hlo\ng mâo klei kia\ kriê bi djo\ ho\ng du\m ênoh ]ua\n, hnơ\ng jăk mnơ\ng mkra mjing pioh ana\p truh mko\ mjing ana\n knăl djăp mta ana êa drao Ma\ng Đen”./.

Amai Hồ Thị Kim Oanh, Khua Knơ\ng bruă mnia blei mkra mjing leh anăn Anôk bruă Lâm Thịng ti kdriêk Đăk Tô, ]ar KonTum, pô tu\ jing ho\ng ]ê sâm hrue# Ngọc Linh mrâo đru mđ^ ênoh yuôm kơ sa mta êa drao ti anôk anei, đru kơ phung pla sâm hrue# ti să Mường Hoong, Ngọc Linh ti kdriêk Đăk Glei mâo anôk ba ]h^ hơ^t kjăp mđ^ prăk hrui w^t.

-Akâo kơ amai mơ\ng kbiă hriê klei m^n ih mko\ mjing 1 êpul bruă duh mkra lehana\n ruah mă bruă anei pioh duh mkra?

Kâo am^ k’kiêng lehana\n đ^ pro\ng ti anei mơ\ng điêt je\ giăm ho\ng ana êa drao lehana\n boh nik gơ\ sâm hrue#. Sâm hrue# ti anei mâo lu êdi lehana\n mnuih [uôn sang ti alu\ wa\l jing djuê ana Sêđăng ti kr^ng ]ư\ Ngọc Linh ba pla lehana\n ba yua mơ\ng đă đưm leh. Êlâo dih digơ\ ba yua sâm hrue# ka mkra mjing ôh. Kno\ng ba yua pioh tu\k êa mnăm, tram kpiê amâo dah ba yua hlăm du\m knăm m’ak đui]. Sâm hrue# mâo lu yơh, [ia\dah ba yua ka mkra mjing ôh, sơnăn lui] liê ti mang. Kbiă hriê mơ\ng klei khăp ]ia\ng, jih ai tiê ]ia\ng đru mnuih [uôn sang mâo anôk ]h^ sâm h’^t kjăp, ba yua jăk h^n sâm hrue# mđ^ kyar jing mta sâm mâo mă hjăn păn mơ\ng alu\ wa\l đru mnuih [uôn sang sơnăn kâo ksiêm dlăng lehana\n mkra mjing mta sâm jing ]ê đu\ng hlăm hruh”:

- }ia\ng dưi mkra mjing ]ê mơ\ng pô si hdră ih ba yua kdrăp mrâo mrang?

Tal êlâo kâo lehana\n [^ng găp nao kơ ]ar Lâm Đồng tui hriăm. Lâm Đồng jing anôk lu pla ]ê. Drei ]ia\ng mkra mjing 1 mta ]ê [âo mngưi lehana\n mâo hnơ\ng jăk lehana\n krơ\ng kjăp klei tu\ jăk mơ\ng sâm sơnăn drei bi nao tui hriăm. Kâo bi tuôm ho\ng 1 ]ô mnuih ho\ng jih ai tiê. Gơ\ mâo sang máy mkra mjing ]ê ti Lâm Đồng lehana\n mâo klei thâo pla mjing ]ê truh 10 thu\n leh. Ho\ng ]ê đu\ng hlăm hruh sơnăn gơ\ mtô kơ hmei hdră mkra mjing ]ê, hdră đeh lehana\n krơ\ng mnâo mna` mơ\ng hbei sâm lehana\n du\m mta ana êa drao mkăn. Mơ\ng ana\n hmei mâo ba yua kdrăp mrâo mrang tal êlâo jing kdrăp mkra mjing ]ê mơ\ng Nhật lehana\n bi mklă jing ba yua kdrăp mkra mjing mơ\ng Nhật.

- Ara\ anei ]ê mơ\ng knơ\ng bruă dưi ba ]h^ ti anôk sang ]ơ lehana\n mnuih blei yua ya klei ksiêm dlăng kơ mta ]ê pô mâo?

}ê mơ\ng knơ\ng bruă dưi ba ]h^ ti 13 ]ar kr^ng lăn dap mnai krông Cửu Long lehana\n kwar Dhu\ng. Sang ]ơ phu\n jing [uôn pro\ng Hồ Chí Minh, Hà Nội lehana\n Đà Nẵng. Hluê si klei ksiêm dlăng mơ\ng mnuih blei yua, sơnăn ]ê jăk êdi. Ba yua hlăm brô 2 hruê kăm mâo klei [uh mtam ênưih p^t. Jih jang mnuih blei yua mâo klei ênưih mnăm ba klei tu\ jăk kơ asei mlei digơ\ ana\n jing ênưih p^t. Ara\ anei knơ\ng bruă hlăk mkra mjing 1 mta mnơ\ng, ana\n jing hl^n sâm hrue# Ngọc Linh. Hl^n sâm hrue# Ngọc Linh ăt mâo klei tu\ jăk, huă [ơ\ng nao đo\k k[ông lehana\n mâo klei tu\ jăk kơ asei mlei.

- }ia\ng mâo ]ê mkra mjing sơnăn si hdră ih mguôp mb^t ho\ng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma?

}ia\ng mâo 1 mta ]ê đu\m hlăm hruh mâo hnơ\ng jăk sơnăn drei krơ\ng kjăp mnâo mngưi ]ia\ng ba w^t klei tu\ jăk kơ mnuih blei yua. Hmei ruah mă kr^ng pla ana sâm hrue# jing pla ti Mường Hoong, Ngọc Linh mơ\ng kdriêk Đăk Glei. Hmei ruah mă sâm ti kr^ng ]ư\ Ngọc Linh kyua hnơ\ng ana êa drao jăk h^n, hnơ\ng mâo lu h^n djo\ ho\ng klei ]ia\ng mnia mblei sâm hrue# lehana\n jing mta mnơ\ng mâo mă hjăn păn mơ\ng alu\ wa\l.

- Si ih ksiêm w^t kơ bruă pla mjing sâm mơ\ng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma mâo ih mguôp mb^t leh?

Ara\ anei kr^ng pla sâm hmei ba yua du\m hdră mrâo mrang. Digơ\ pla mjing hluê knhuah bhiăn đưm, ba yua sâm alu\ wa\l pla mjing bi kmlah, jing 2 thu\n digơ\ bi mlih lăn pla 1 blư\. Amâo ba yua du\m hoá chất, hbâo hoá học, lu êdi pla mjing doh. Pla hlăm yan hjan lehana\n knhal jih yan hjan hrui mă yơh. Ara\ anei knơ\ng bruă hrui blei hluê yan, krơ\ng kjăp hnơ\ng mâo 1 yan hrui w^t kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma. Mnuih [uôn sang ngă lo\ hma ara\ anei ăt thâo săng klă ana\n jing pô mđ^ hnơ\ng mâo sâm pô pla mjing, jing amâo ba yua êa drao krih kơ mnơ\ng pla mjing. Amâo ba yua hbâo hoá học. Hơ\k m’ak êdi ]ia\ng knơ\ng bruă yăl dliê klei m^n kơ sâm doh ho\ng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma. Mkăp sâm doh kơ knơ\ng bruă, sơnăn knơ\ng bruă srăng ba kdrăp pla doh kơ mnuih [uôn sang lehana\n pô hrui blei sâm ana\n ho\ng klei êđăp ênang.

- }ar Kon Tum hlăk k]ah mtru\n 1 klei g^r ktưn hlăm bruă mđ^ kyar lehana\n mkra mjing êa drao. }ia\ng dưi ngă bruă anei, sơnăn asei mlei mnuih [uôn sang ngă lo\ hma si hdră bi mlih klei m^n hlăm bruă duh mkra mơ\ng pô?

}ia\ng mđ^ h^n hnơ\ng thâo mơ\ng mnuih [uôn sang ngă lo\ hma, sơnăn drei bi mâo du\m hdră êlan lehana\n ba yua du\m klei thâo hlăm bruă pla mjing doh kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma hluê ngă. Ba du\m kdrăp mrâo mrang, boh nik gơ\  kdrăp yua doh kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma lehana\n mđ^ h^n hnơ\ng thâo kơ digơ\ ]ia\ng dưi mâo sâm doh, êđăp ênang, sơnăn kơh mnuih blei yua mâo klei đăo knang lehana\n kpưn nao kbưi h^n.

-La] jăk kơ ih lu kơ klei bi blu\ hrăm anei.

Pô mblang:  Y-Khem Niê - H'Mrư Ayun