VOV4.K’ho - Ngài mờ tiah tờm kơnhoàl di pơgăp 25 kơi sồ, Cư Pui là dùl tàm ală xã r[ah ngan bơh kơnhoàl Krông Bông, càr Dak Lak dê. Do là tiah ơm kis bơh uă ngan làng bol kòn cau Mông. Tài bơh gùng lòt kal ke, làng bol tàm xã sùm deh kòn tàm hìu. Jơnau geh ngan do neh geh sùm uă nam do mờ lơyaì  geh tam gơl, lơh tus broă lơh sền gàr pràn kơldang să jan cau mè mờ kòn dềt in tàm xã Cư Pui tìp uă ngan kal ke.

Hìu bơnhă bi Dương Thị Su (38 sơnam) tàm thôn Cư Rang, xã Cư Pui, pa wa\ rò kòn dơ\ 7 pơgăp mờ do 1 nhai. Kung bè hìu bơnhă cau Mông ndai sơl, hìu bơnhă bi Su kờ` deh uă kòn nàng geh cau lơh broă. Mơya jơh bal 7 dơ\ deh, bi Su ndrờm geh bơklau he dê là bi Dương Văn Chúng đơng deh is tàm hìu. Mìng chài đơs bàr pe jơnau mờ dà Yoan lơm, cau klau 37 sơnam do ờ hềt geh bơsram halà cau lơi pơlam lơh broă đơng deh. Bi Dương Văn Chúng pà gi\t, pah dơ\ pơ ùr mờr tus ngai deh, bi mìng lơh jat bơhiàn ờs mờng bơh yau kòn cau bi dê lơm. Dơ\ sơnrờp kung gơlơh rơngòt sơl, mơya ală dơ\ deh tơnơ\ gơlơh quèng sơl.

 Ngài mờ hơ\ bàr pe nơm hìu, oh Vương Thị Má (19 sơnam) kung pa deh kòn dơ\ 2 sơl. Rơ\p pa jơh bơsram ơdu\ 4 lơm, bau tu\ rơ\p pa 16 sơnam, oh Vương Thị Má ờ go\ geh dùl êt jơnau gi\t wa\ lơi bè broă sền gàr pràn kơldang să jan. Jơh bal bàr dơ\ deh kòn, oh ndrờm geh pô mè đơng deh tơn tàm hìu.

Oh kơno cau đơs là deh kòn tàm hìu sơnơm jơh uă ngan priă jền, mờ hìu oh den ờ go\ geh priă den tàng pal deh tàm hìu.

Thôn Cư Rang geh 157 hìu, mờr 1.200 nă cau, ndrờm là cau kòn cau ntrờ` ơm kis bơh tiah kơh bơnơm đah tô tus. Thôn geh rlau 80% khà hìu r[ah. Jat bi Thào Văn Đại, cau lơh broă bal lơh sơnơm thôn Cư Rang yal, tàm thôn do, kờp bal 3 nă cau ùr deh kòn den geh dùl nă cau deh tàm hìu, mờ jơh ală là tài bơh ală cau pròc mhàm tàm hìu đơng deh is. Jơnau do dùl bơnah là tài bơh bơhiàn mờng quèng bơh yau, làng bol đơs là broă deh dùh ờ go\ di ai cau ndai in tus bal, geh bal kuang bàng lơh sơnơm kung ờ go\ di tus bal sơl. Bơtuah ngan là tàm uă nam do tàm thôn ờ hềt geh cau lơi gơtìp aniai halà gơtìp kòp uốn ván tàm kòn se pa deh. Bi Thào Văn Đại đơs là, làng bol ba` lơh bè do tai, tài bơh ờ gơtùi gi\t lài ală jơnau ngòt rơngơ\t digơlan gơlik tus mờ jơh bal mè mờ kòn tu\ deh tàm hìu.

Pah nhai, a` sùm lòt mblàng yal làng bol in gi\t là, dilah deh tàm hìu mờ ờ bơtuah tìp jơnau aniai rềs àr den he ờ chài bơsong geh den tàng pal lòt deh tàm hìu sơnơm. Mơya làng bol tàm do rài kis kal ke, khi đơs là ờ geh priă jền, a` kung ờ gi\t lơh bè tai sơl. Tàm thôn a` do, kờp bal 3 nă cau deh kòn den geh 1 nă cau deh tàm hìu. Cau kung gi\t sơl bè hơ\ là ờ niam mơya mìng tơngơh bồ mờ đơs là ờ geh priă.

Tàm tiah sar lơgar ngài bơh kơnhoàl Krông Bông dê, xã Cư Pui geh khà hìu r[ah uă tus rlau nggùl khà, mờ jơh ală khà kờp làng bol là cau kòn cau lơm. Nam 2017 pa do, jơh gùt xã geh 86 nă cau deh kòn tàm hìu, geh tus 1/3 khà cau deh kòn. 6 nhai bồ nam 2018, khà deh kòn tàm hìu pơn jat tai gơguh, mờ 46 nă.

Bi Châu Thị Kim Hòa, Lơh kơnòl broă sùm sền gàr pràn kơldang să jan deh dùh- Phan sa bơkah tơl pràn gơ wèt Hìu sơnơm xã Cư Pui, pà gi\t: Uă nam do, kờp bal pah nhai kuang bàng hìu sơnơm xã dê pal tus tàm 6 thôn cau Mông pơgăp 15 ngai nàng mblàng yal bè broă chài sền gàr pràn kơldang să jan, ală jơnau pơhìn ngòt rơngơ\t tu\ deh kòn tàm hìu mờ hòi jà ală hìu bơnhă jun cau mè geh bun tus hờ hìu sơnơm xã nàng kham bun mờ deh kòn. Mơya, jơnau do lơyaì geh lơh tam gơl.

Bơhiàn mờng quèng cau Mông dê là kờ` deh kòn tàm hìu. Bal mờ hơ\, tài bơh rài kis hìu bơnhă kal ke, ờ geh rơndeh nàng lòt, dùl bơnah tai là tài bơh gùng lòt ngài ir, lòt rê kal ke, ngan là kàl mìu, tàm tu\ pal lòt gùng jòng rlau 10 kơi sồ den hơ\ sồng tus hờ hìu sơnơm xã den tàng uă ngan khi rwah jơnau deh kòn tàm hìu.

Jăt bi Châu Thị Kim Hòa đơs, bơh tài tàm tiah do ờ hềt gơlik geh kòp uốn ván tàm kòn se pa deh tài bơh hìu sơnơm xã neh lơh niam broă jơh ală cau ùr geh bun geh ci\t tơl sơnơm vaccine. Mơya, tàm ală tu\ deh kòn tàm hìu, cau mè digơlan gơtìp uă bơta rềs àr gơ aniai ngòt rơngơ\t, tàm hơ\ gơbàn uă ngan rlau jơh là gơ hòr mhàm sùm tơnơ\ tu\ deh. Dilah gơtìp bơta rềs àr gơ aniai do, tài bơh ơm ngài mờ hìu sơnơm xã, cau mè digơlan gơtìp chơ\t là uă ngan dilah ờ geh dong kờl mhar, kơryan mhàm gơ hòr uă di tu\.

Tơngai tus, kuang bàng hìu sơnơm xã Cư Pui pơn jat tai lơh pràn broă lơh mblàng yal, tơnguh uă jơnau gi\t wa\ mờ tam gơl broă lơh bơh làng bol dê. Sùm lòt còp hìu bơnhă, bơto tơngkah cau ùr đal gi\t gờ` ală jơnau tơngo\ mờr tus tơngai deh kòn nàng lòt tus hờ hìu sơnơm xã di tu\. Mờ hìu sơnơm xã kung ngui priă jền bơh bàr pe rơndăp broă lơh gơrềng tus broă lơh sền gàr pràn kơldang să jan cau mè mờ kòn dềt, dong kờl priă lòt rê, sàu sa ai ală cau deh kòn tàm hìu sơnơm in nàng tơrmù [à bơta kal ke bè priă jền ai làng bol in, jà khi sac rwah hìu sơnơm nàng deh kòn, tơrmù [à jơnau deh kòn tàm hìu.

Ngòt rơngơ\t tu\ deh kòn is tàm hìu

Deh kòn là 1 broă kal ke mờ ngòt rơngơ\t ngan, kuơ màng là tàm ală tiah sar lơgar ngài, ngài mờ hìu sơnơm. Deh kòn is tàm hìu, cau mè mờ kòn se di gơlan gơbàn mờ ală bơta ngòt rơngơ\t lơi” Bác sĩ CK 2 Hoàng Ngọc Anh Tuấn, kuang atbồ khoa Hồi sức cấp cứu kòn se mờ mờ kòn se pa deh, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên yal loh rơlao bè broă do:

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Deh kòn is tàm hìu ờ mìng lơh gơbàn tus mờ bơta pràn kơl dang kòn se mờ bơta pràn kơl dang să jan cau mè kung gơbàn ờ niam. Tàm broă sơm kòp, bol a` mờng tìp ngan, hơ\ là kòp uốn ván kòn se. Tài tu\ deh is tàm hìu, ală cau đơng deh ờ g^t.

Dơ\ 2 là ală phan đơng deh, phan siăt klo\, lơh klo\, pơn đum kòn se ờ tơl, ờ kloh. Gơwèt mờ cau mè, bơta gơbàn uă ngan là gơl^k mhàm, mồr tơnơ\ mờ tu\ deh mờ di lah ờ geh sơm di tu\, roh mhàm uă ir den cau ùr [uơn ngan gơbàn chơ\t. Bơdìh hơ\ tai, gam gơbàn uă kòp mồr ndai, mờ he g^t là bơta pràn kơl dang să jan bơh cau pa deh den ờ pràn ngan, ờ gơtùi ndrờm mờ cau ùr ndai.

-Hoàc huơr bơh kòp uốn ván kòn se là bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Pal đơs là ală kòn se gơbàn uốn ván tu\ pa deh, di lah tơngai gơdrơm kòp sơlơ ờ jo\ den kòp sơlơ jroă. Tu\ do tàm khoa bol a` gam sơm 2 nă kòn se gơbàn kòp uốn ván pa deh. Geh kòn se sơm neh rơlao 1 nhai mơya kung gam pal tă nhơm mờ máy, 1 nă neh gơtùi tă nhơm is mờ khàr oxy.

Mơya, bu\ lah he neh lơh ngan sơm kòp, den bơta gơlời wơl tơnơ\ do gam gơbàn sùm. Mờ bơta gơlời do den glar bòl ngan, di gơlan là să jan kòn se dờng pràn ờ bè ờs, ndrờm bè gơbàn kòp ờ niam tàm tơngoh. Bơta do ờ mìng lơh glar bòl tus mờ hìu nhă tàm broă sền gàr mờ gam lơh kal ke tus mờ mpồl bơtiàn.

-Cau mè geh bun mờ cau tàm hìu nhă, tàm hơ\ kuơ màng là tàm tiah ngài mờ hìu sơnơm den pal kah ală bơta lơi kờ` pleh mờ broă pal deh kòn is tàm hìu?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Bè bơta do, jăt a` geh 2 broă. Dùl là kuang bàng lơh sơnơm. Mpồl do pal lơh ngan lơh jăk broă lam sồr, pơgồp bal mờ kuang bàng lơh broă khà kờp làng bol lơh bè lơi kờ` làng bol wă là den kòn is tàm hìu là ờ gơtùi, lơh gơbàn ờ niam uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan jơh cau mè mờ kòn se.

Dơ\ 2 là gơwèt mờ ală cau mè mờ cau tàm hìu hă, bơta kuơ màng ngan là pal g^t mờ wă. Bơdìh mờ broă sền gàr bè phan sa, sào sa, b^c, rơlô să, den broă kham bun jăt tơngai là kuơ màng ngan. Tàm tơngai geh bun, di lah cau mẹ gơlơh tơngo\ ală bơta lơi ni sơna den pal tus mơ hờ hìu sơnơm. A` kơ\p kờ` là mờ broă tơnguh jơnau g^t wă bal mờ broă lam sồr niam bơh ală cau lơh sơnơm tàm [òn, geh tơmù uă ngan ală cau deh kòn is tàm hìu.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng Lomu K’ Yến