VOV4.K’ho- Bơh tu\ gah lơh sơnơm jòi bàn jơnau lơh gơlik kòp jòr bơsiă mhàm mờ geh gùng dà sơm kòp [ă tàm, kòp jòr bơsiă mhàm neh ờ gam tai là jơnau pơhìn ngòt rơngơ\t bơh gùt mpồl bơtiàn dê. Mơya, bơh tu\ hơ\ tus tu\ do, broă lơh rcăng sơndră mờ kòp jòr bơsiă mhàm ờ go\ di là neh jơh kal ke. Tu\ do, Việt Nam kung gam ơm dơ\ 16 tàm khà 30 lơgar tàm dunia kong ơnòng kơn jơ\ ngan rlau jơh bơh kòp jòr bơsiă mhàm dê.

Tàm dơ\ pơrjum bơh Pơrjum dờng ală lơgar tàm Liên hợp quốc dê bè tơngume kơryan jơh kòp jòr bơsiă mhàm tàm nam 2035 geh lơh ngai 26/9/2018 lài do, Việt Nam neh hơ geh kơryan jơh kòp jòr bơsiă mhàm tàm nam 2030.

Do geh sền là dùl bơta lòng dờng mơya mơkung là bơta gơn kơnờm nàng ală kấp gơnoar atbồ, gah lơh sơnơm ală kơnă lơh ngan tàm broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm, wèt tus lơh geh jơnau kờ` neh hơ pơrgon.

Tàm càr Dăk Lăk, tàm ală nam do, broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm sùm geh gah lơh sơnơm sền dờng màng ngan, mpờl go\ ngan là broă lơh hìu sơnơm mìng gah kham sơm kòp jòr bơsiă mhàm klờm soh tàm nam 2007 lài do.

Kơnờm geh bơcri priă lơh phan bơna, ai măy mok phan ngui lơh broă mờ cau lơh broă, broă lơh kham sơm kòp ai cau kòp jòr bơsiă mhàm in tàm jơh gùt càr gơguh bơh ală nam, bal mờ khà sơm bời geh cồng nha ai cau kòp jòr bơsiă mhàm ală bơta in sùm lơh geh rlau 90%.

Nam 2015, Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk dê là hìu sơnơm bơh sơnrờp geh tơl khà bơyai lơh dờp sơm kòp ai ală cau kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă bơta sơnơm tàm tiah Tây Nguyên. Bal mờ broă sơm kòp, mpồl cau rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm geh lơh kơ\ kơl jăp bơh càr tus [òn lơgar.

Tơl Hìu sơnơm kơnhoàl, [òn dờng, [òn drà ndrờm geh lơm mpồl cau rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm. Tơl hìu sơnơm xã, sơnah [òn, thị trấn ndrờm geh cau sùm lơh kơnòl broă bè kòp jòr bơsiă mhàm. Mơya, jat jơnau đơs bơh gah lơh sơnơm dê, broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm tàm Dăk Lăk kung gam uă sơl kal ke mờ bơta lòng.

Jat jơnau yal bơh Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk dê, bơh nam 2016 tus tu\ do, khà cau kòp jòr bơsiă mhàm tus sơm kòp gơmù ờ uă, tàm hơ\, kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm gam gơlơh bè ngai sơlơ gơguh. Bè tàm nam 2016, hìu sơnơm do neh sơm kòp ai 1 rbô 46 nă cau kòp jòr bơsiă mhàm ală bơta in, tàm hơ\ geh 25 nă cau bơtờp kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm.  Nam 2018, neh sơm kòp ai 22 nă cau kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm in tàm kờp jơh khà 931 nă cau kòp jòr bơsiă mhàm ală bơta.

Jat bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ, Kuang atbồ phòng đơng lam jơh ală broă lơh hìu sơnơm dê gơ wèt Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk yal, khà cau kòp jòr bơsiă mhàm geh sền go\ mờ sơm kòp mìng geh tus pơgăp 35% lơm pơndrờm mờ khà cau kòp jòr bơsiă mhàm tàm mpồl bơtiàn.

Jat jơnau lùp kờp bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê pơgồp bal mờ Broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm dà lơgar dê, den nam 2008, khà cau bơtờp kòp jòr bơsiă mhàm klờm soh bơh gùt lơgar dê là 197 nă tàm 100 rbô nă làng bol mờ tàm tiah tàm gùl lơgar mờ Tây Nguyên den khà do kung ndrờm bal sơl.

Tu\ do, khà kờp làng bol càr Dăk Lăk dê là rlau 1 tơlak 800 rbô nă, bè hơ\ dilah pơndrờm mờ khà, den pah nam càr he geh pơgăp 3.700 nă cau kòp jòr bơsiă mhàm ală bơta mờ pah nam geh pơgăp 2.700 nă cau kòp jòr bơsiă mhàm klờm soh bơtờp pa. Mơya, tu\ do bol he rơ\p mìng pa sền go\ mờ sơm kòp geh pơgăp 1/3 khà kờp cau kòp jòr bơsiă mhàm lơm jat kờp du\.

Jat ală bác sĩ yal, bàr pe nă cau kung gam geh nùs nhơm tam cah ờ rờm, ơm pleh ngài mờ cau kòp jòr bơsiă mhàm tài bơh do là bơta kòp lơh bơtờp bơh gùng tă nhơm. Kung digơlan tài bơh hơ\ mờ cau bơtờp kòp jòr bàs sìl, ờ khin mờ gơlơh ngòt cau ờ rờm, ngòt bơta ơm pleh ngài bơh ală cau gùt dar dê den tàng neh mpồn kòp, ờ lòt kham kòp mờ lòt blơi is sơnơm rê hùc. Bơta do ờ mìng lơh kòp ờ geh sơm bời mờ jơnau digơlan pơhìn kòp jòr bơsiă mhàm lơh bơtờp tai, kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă bơta sơnơm là uă ngan, là cau lơh bơtờp uă ngan tàm mpồl bơtiàn. Dùl nă cau kòp jòr bơsiă mhàm đơs bè do.

A` kung ờ khin ngan. Gơ\p bơyô kung gi\t sơl là a` gơtìp kòp. A` ờ khin tam tìp mờ ală cau den tàng mìng ơm lềr wềl tàm hìu lơm, ờ go\ tìp mat, ờ go\ lơh quèng boh bơr mờ cau lơi.

Tàm bơta geh ngan, broă sền go\ mờ sơm kòp jòr bơsiă mhàm uă ngan là kơnờm tàm mpồl bơtiàn mờ tàm hìu sơnơm kơnă hơđơm. Mơya bơh lài tus tu\ do, broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm mìng là bơh gah lơh sơnơm dê dờp lơh, ờ huan geh bơta tam pà bal, tàm dong kờl bal bơh ală mpồl cau ndai dê tàm mpồl bơtiàn.

Bác sĩ Nguyễn Thị Thu Loan, Kuang atbồ Hìu sơnơm sơnah [òn Tân Lập, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pà gi\t: Bơdìh mờ broă pal tus hờ hìu bơnhă nàng dong kờl, bơto pơlam, pơndờm pơnđiang, kuang bàng lơh sơnơm gah sùm hòi điện thoại bơto tơngkah cau kòp tus kham kòp mờ dờp sơnơm cau pà ờs mờng pah dơ\. Cau lơh broă bơh Hìu sơnơm xã dê ờ huan geh uă, dùl nă kuang bàng pal lơh bal uă broă lơh krơi is. Bơta do digơlan lơh gơrềng tus jơnau kờ` bơh broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm dê.

Mìng geh gah lơh sơnơm hơ\ sồng sền gròi tus mờ cau kòp jòr, ai ală ban, gah lơh broă mờ mpồl cau den mìng geh bàr pe ngai tàm nam bè là ngai 24/3 mờ bàr pe tu\ mblàng yal den khi geh dong kờl tai mơya đơs bal là dùl êt ngan.

Cau kòp jòr bơsiă mhàm jơh ală là tàm sơnam lơh broă mờ geh rài kis kal ke ngan. Broă jòi sa bòl glar kal ke neh lơh khi ờ geh tu\ tơngai halà ờ khin lòt tus hờ hìu sơnơm pah tu\ pin bơtờp kòp. Den tàng bè hơ\, hìu bơnhă, gơ\p bơyô mờ ală cau gùt dar lơh gơnoar broă kuơmàng tàm broă dong kờl cau kòp jòr bơsiă mhàm sơrlèt gan mờ bơta kòp tê jê să. Sơm jơh kòp jòr bơsiă mhàm pơgồp bơnah kơryan tiah lơh bơtờp kòp, rơhời kơryan jơh kòp jòr bơsiă mhàm bơh tàm rài kis mpồl bơtiàn.

Jat khà kờp bơh gah sơnơm càr Dăk Lăk dê, nam 2017, khà cau bơtờp kòp jòr bơsiă mhàm tàm ù tiah càr là 75 nă cau kòp tàm 100 rbô nă làng bol. Tàm tu\ jơnau sồr tơrmù khà bơtờp kòp tàm mpồl bơtiàn gơmù hơđơm 20 nă cau kòp tàm 100 rbô nă làng bol. Bơta tam cah ngài đah 2 khà kờp tu\ do mờ jơnau kờ` là uă ngan. Nàng wèt tus lơh geh jơnau kờ`, broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm tàm ù tiah càr Dăk Lăk dê pal pơn jat tai geh sền dờng màng, bơcri priă, lơh kơ\ kơl jăp mờ kuơmàng là pal geh bơta lơh bal bơh jơh ală mpồl bơtiàn dê.

Ngai 13/9/2018, UBND càr Dăk Lăk neh geh Broă rơndăp lơh lam lơh broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm tus nam 2020 mờ wèt tus nam 2030. Jat mờ hơ\, UBND càr Dăk Lăk neh jàu broă loh làng mờ jàu kơnòl ai tơl sở, gah sơnah lơh broă in tàm broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm.

Tàm hơ\, Sở Y tế lơh gơnoar broă đơng lam tờm, kong kơnòl dong broă ai UBND càr in bè broă lơh ờs mờng; Ală sở, gah sơnah lơh broă jat tàm gơnoar broă, kơnòl broă bơh gah lơh broă he dê, pơgồp bal niam mờ Sở Y tế mu\t lơh ală broă lơh nàng kờ` lơh jat jơnau kờ` kuơmàng là “Gơmù khà cau bơtờp kòp jòr bơsiă mhàm, chơ\t tài bơh kòp jòr bơsiă mhàm mờ tơrmù bơta lơh bơtờp kòp jòr bơsiă mhàm, kơryan kòp jòr bơsiă mhàm sơndră uă sơnơm, wèt tus kơryan jơh kòp jòr bơh tàm rài kis mpồl bơtiàn mờ khà bơtờp hơđơm 20 nă cau kòp tàm 100 rbô nă làng bol tàm nam 2030”.

Do là bơnàng jă, là bơta [ươn nàng gah lơh sơnơm in pơn jat tai lơh kơ\ kơl jăp bè mpồl cau lơh broă, priă lơh broă ai broă lơh rcăng sơndră kòp jòr bơsiă mhàm tàm ù tiah càr Dăk Lăk in.

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến