VOV4.K’ho - Jat jơnau đơs bơh gah lơh sơnơm càr Dak Lak, nhai 8, nhai 9 pah nam la tu\ tơngai gơbàn kòp  ua\ ngan bơh kòp sốt xuất huyết tàm càr. La càr sùm geh cau gơbàn kòp sốt xuất huyết ua\ ngan tàm càr,  tơngai do,  Trung tâm y tế [òn dờng Buôn Ma Thuột gam lơh ngan mut lơh  ala\ broa\ sơndra\ kòp nàng kơryan ngan bơta  bơtờp, pleh bơta gơbàn gal ir cau tàm ala\ hìu sơnơm. Jơnau cih bơh  gah cau ai tơnggit jơnau đơs do bè broa\ sơndra\ kòp sốt xuất huyết tàm [òn dờng Buôn Ma Thuột.

Kờp bơh bồ  nam tus gùl nhai 8 nam 2018, [òn dờng Buôn Ma Thuột cih dờp rlau 90 na\ cau gơbàn kòp sốt xuất huyết,  gơmù 58% pơndrờm mờ  bal tu\ nam 2017. Bulah bè hơ\,  jat ỷtơ gùm kờp bơh Trung tâm y tế [òn dờng Buôn Ma Thuột, khà cau gơbàn kòp sơnđờm gơguh ua\ bơh nhai 7 mờ kờp du\ geh gơguh tàm nhai 8 mờ nhai 9. Nàng rcang  kơryan kòp,  mo tơn bơh bồ  nam, Phòng y tế neh dong broa\ ai tus Ủy ban nhân dân [òn dờng lơh gơs ala\ sra\ nggal lam sồr ala\ kơna\ gơnoar [òn lơgar, mpồl, mpồl bơtìan attê bal rcang sơndra\ kòp sổt xuất huyết. Bác sĩ Hoàng Văn Phong, atbồ Phòng y tế [òn dờng Buôn Ma Thuột ai git:

Tàm broa\ lơh đơng lam bơh Ủy ban pah nhai,  broa\ lơh  rcang sơndra\ kòp đơs bal geh sền gròi, yal mo di pal, ngan la ala\  kòp lơh gơbàn kòp bè sốt xuất huyết. Mờ UBND [òn dờng neh lơh lài ai khà pria\,  dong anih lơh broa\ tàm broa\ lơh sền gròi kòp pluh, gơsơt kih dà, mờ bồm sơnơm  gơsơt sơmac.

Bè broa\ lơh rcang lài,  bác sĩ Võ Minh Hùng,  Giám đốc Trung tâm y tế [òn dờng Buôn Ma Thuột ai git: Trung tâm neh lam sồr jơh 21 tàm 21 Trạm y tế xã, sơnah [òn lơh ngan mblàng pơlam, lam sồr làng bol mut lơh ala\ broa\ lơh sơndra\ kòp, sùm sền gròi,  yal tơnggit  cau gơbàn kòp, bơsong mo anih gơlik kòp di pal. Bơh bồ sơnam tus tu\ do, Trung tâm y tế neh  bơyai lơh bồm sơnơm lài tàm  ba\ tiah ơnàng ngan 2 dơ\, bơsong kràn  tềng 5 anih gơlik kòp, kơryan bơta [ơtờp. Bác sĩ Võ Minh Hùng ai git:

Mo tơn bơh bồ nam, Trung tâm  y tế  neh lơh broa\ lơh rcang sơndra\ kòp sốt xuất huyết nam 2018.  Bơyai lơh lòt sền, sền gròi  lơh lài ala\ anih  gơlik kòp lài do bơh nam 2017 mờ mut lơh jơh ala\ trạm y tế bè broa\ lơh lam sồr làng bol tus bal lơh kloh tiah kis gơsơt kih dà. Tàm tơngai lài,  trung  tâm y tế kung neh  lơh bồm sơnơm lơh lài ai ala\  xã, sơnah [òn lơh lài  la Hòa Thuận, Tân An mờ Ea Tam mờ bơsong  jơh ala\ naih gơlik kòp pa tàm nam 2018.

Tàm tơngai do,  bơnga\ bơh broa\ lơh  cau lơh broa\ bal geh tơngguh. Mpồl cau lơh broa\ bal do sùm tus tơl hìu nàng mblàng pơlam,  bơto tơng kah, pơlam làng bol gơsơt kih dà, gơsơt sơmac. Bulah bè hơ\,  dùl tàm ala\ kal ke dờng ngan tu\ do la mpồl cau lơh broa\ lơh sơnơm gam ờ gal. Tàm ala\  tiah tam gùl [òn dờng, kờp bal tơl na\ cau lơh broa\ bal lơh sơnơm  geh sền gàr bơh 500- 600 hìu nha\, tàm tu\ khà pria\ dong kờl pah nhai  cau mpồl do in lơyah,  geh lơh aniai tus bơta lơh broa\ jơh nùs mờ bơta kờ` lơh broa\ khi dê. Mò Nguyễn Thị Huân,  cau lơh broa\ bal  lơh sơnơm tàm tổ dân phố 8,  sơnah [òn Ea Tam, [òn dờng Buôn Ma Thuột boh bơr:

Tu\ mut tàm hìu den he geh lùp lap, lơh rềp mềr mờ hìu nha\ mờ cau kung niam bơne\. Mơya tus tu\ he jòi go\ bơta gam gơ lời mờ he   tơng kah den la cau  ờ suk mo. Hơ\ sồng geh hìu den  geh tus, khi ờ pờ mpồng. Tàm broa\ mblàng pơlam den ngai do a` lòt  đah do, ngai hìng a` lòt  đah ndai,  ngai lơi kung lòt den đơs ngan la  ờ rgơi lơh.

Tàm bùi lơh broa\ bơh Sở y tế mờ UBND [òn dờng Buôn Ma Thuột  bè broa\ lơh rcang sơndra\ kòp jê,  ồng Vũ Văn Hưng, Phó chủ tịch UBND [òn dờng đơs tờm, broa\ sền gàr, drơng gàr pràn sa\ ja` làng bol dùl tàm ala\ broa\ lơh sùm geh gơnoar atbồ [òn dờng sền kuơ. {òn dờng sùm gàr niam khà pria\  tus broa\ lơh sơndra\ kòp. Jơh ala\ broa\ lơh mờ gah lơh sơnơm dong mblàng drờm geh gơnoar atbồ kờ` bal, tô la broa\ lơh do mùl màl geh cồng nha mờ gơ cèng wơl cồng nha geh kuơ làng bol in.

Kơnờm geh bơta lơh ngan tàm broa\ lơh  sơndra\ kòp sốt xuất huyết, bơta sền gròi bơh gơnoar atbồ ala\ kơna\,  gah lơh sơnơm neh lơh lài  tàm broa\ sơndra\ kòp. Sơnơm tơm ba,  may mok gah lơh sơnơm rcang lài mờ sơm kòp tàm jơh ala\ đah drờm geh sền gàr. Dờp git bơh mpồl bơtìan bè kòp do slơ ngai slơ jơnhua. Ua\ ngan làng bol drờm git nàng pleh. Bulah bè hơ\,  bơh mùl màl sền gròi bơh gah lơh broa\ geh  gơnoar,  broa\ tam gơl git wa\ tus mờ broa\ lơh den ờ hềt geh ua\ ngan cau lơh geh.

Tàm tơngai tus, Trung tâm y tế [òn dờng Buôn Ma Thuột kờp du\ geh dong broa\ ai Ủy ban nhân dân [òn dờng dong kờl tai pria\ jền ai cau tàm mpồl la cau lơh broa\ bal lơh sơnơm, ngan la tàm ala\ nhai gơbàn ua\ kòp sốt xuất huyết. Tài do la mpồl cau rềp làng bol, git wa\ bơhìan làng bol, bươn bòai tàm broa\ lam sồr làng bol geh tam gơl broa\ lơh. Mơ kung, pơnjat tai lơh pràn broa\ lơh kloh tiah kis, trơ gùm jơh tàm bơta tus bal bơh  ala\ mpồl,  mpồl bơtìan bơyai  lơh ngai dơ\ 7, ngai nhờk tơlir gơsơt kih dà, bơyai lơh bồm sơnơm, tơngguh broa\ lơh sền gròi tàm ờ ua\ xã,  sơneh [òn tờm… kờ` tơmù êt ngan ala\ cau gơbàn kòp pa.

Kòp sốt xuất huyết là 1 bơta kòp gơtòp mhar ngan bơh kòn bơnus tus kòn bơnus bơh tiah kăp sơmăc jòng jơng dê (măt khoa học sơnđan là sơmăc Aedes Aegypti). Kòp geh bơta pràn gơtòp mhar ngan tàm mpồl bơtiàn mờ di gơlan lơh gơbà chơ\t uă di lah ờ g^t go\ mờ sơm kòp di tu\.

Tu\ do, kòp sốt xuất huyết gam ờ hềt geh sơnơm vắc xin sơndră mờ kòp bal mờ sơnơm sơm bời kòp, den tàng broă rơcang kờ` g^t tàm broă sơndră mờ kòp do là kuơ màng ngan. Tàm jơnau đơs do, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Phạm Hồng Lâm, kuang atbồ khoa Truyền nhiễm, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên bè bơta do, jà…

-Ơ Bác sĩ, kòp sốt xuất huyết geh ală bơta tơngo\ tòm lơi kờ` g^t tam cah mờ ală kòp duh să ndai?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Kòp sốt xuất huyết  là kòp geh virus lơh gơtòp bơh sơmăc. Duh să tài virus den geh uă bơta, mơya tàm duh să sốt xuất huyết  geh 1 bơta tơngo\ pơnrơ ngan bè tơnơ\ do: Dùl là duh să uă ni sơna, sùm bơh 2 tus 7 ngai. Tềng đăp mờ 1 bơta bè hơ\ den he pal kơlôi tus mờ kòp sốt xuất huyết, tàm hơ\ uă ngan tàm kàl mìu.

Dơ\ 2 là tơngo\ jê. Broă jê do kung là bơta tòm bơh ală bơta duh să tài viris, vi trùng. Mơya, jê tàm kòp sốt xuất huyết  geh bơta tơngo\ là jê bồ mờ jê reh jê ram tàm kồ jơng kồ tê mờ jê hờ đah đơm măt.

Bơta dơ\ 3 ờ gơtùi hu^ hơ\ là gơl^k mhàm. Jăt mờ tơl bơta kòp mờ cau kòp di gơlan gơl^k mhàm ờ uă ha là uă bè ală toh mhàm tềng bơdìh să, gơl^k mhàm muh, jroă rơlao là gơl^k mhàm gùng tơrdih phan sa, gơl^k mhàm tơngoh.

Dùl bơta tơngo\ tai là ờ niam tàm gùng tơrdih phan sa bè hă, gơdan hă, ờ gơbài sa, jê bồ, klờm, geh tu\ geh cau gơbàn jê ndul gơjroh.

Tơrgùm wơl: ală bơta tơngo\ tòm bơh kòp sốt xuất huyết là duh să, jê, gơl^k mhàm mờ ờ niam tàm gùng tơrdih phan sa. Tàm hơ\, duh să mờ gơl^k mhàm là 2 bơta tơngo\ uă ngan. Tềng đăp mờ 1 bơta tơngo\ bè hơ\, den pal cèng mơ cau kòp tus hờ hìu sơnơm kờ` kham.

-Tu\ gơbàn kòp sốt xuất huyết, cau kòp gơtùi sơm is tàm hìu lah ờ? Sơm kòp bè lơi?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Kòp sốt xuất huyết geh 3 mpồl. Dùl là kòp sốt xuất huyết  dengue, 2 là kòp sốt xuất huyết Dengue geh tơngo\ yal lài mờ 3 là kòp sốt xuất huyết Dengue jroă. Jăt Bộ Y tế yal, den mpồl sồ 1 geh tus 71%, mờ mpồl sồ 1 là mpồl ờ jroă, di gơlan geh sơm kòp tơn tàm hìu ha là sền gròi tàm hìu sơnơm [òn.

Mơya, di lah cau kòp geh tơngo\ bè duh să uă, gơdan hă uă, jê ndul mờ di gơlan geh ală bơta tơngo\ ni sơna ndai den pal tus piam tàm hìu sơnơm. Di lah sơm kòp tàm hìu den pal lơh jăt broă bơtơl dà mờ broă hùc dà, geh ală bơta bè tơnơ\ do: dà plai chi, dà pòr, dà bè ờs mờ dà oresol.

Bơdìh mờ broă bơtơl dà, broă sào sa tơl; kloh niam să jan, di lah cau kòp gơbàn duh să uă, gơtùi ngui sơnơm tơmù duh să, mơya ală bơta sơnơm do pal geh jơnau sồr bơh kuang bàng lơh sơnơm.

Gơwèt mờ ală cau bè cau ùr geh bun, ca gơbàn ală bơta kòp jo\, cau rơgai jòr, ờ pràn, cau lơmă ir den pal mu\t piam tàm hìu sơnơm gờ`.

-Kòp sốt xuất huyết neh geh sơnơm sơm bời lah ờ? Mờ broă lơh niam ngan kờ` sơndră mờ kòp sốt xuất huyết là bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Phạm Hồng Lâm: Tu\ do mờ kung di gơbàn tàm tơnơ\ do, kòp sốt xuất huyết  ờ hềt geh sơnơm sơm bời mờ mìng geh ngui ală broă sơm kòp dong kờl.

Kòp sốt xuất huyết là kòp gơtòp bơh sơmăc, den tàng jơnau mờ cau lơi kung pal g^t hơ\ là “Ờ geh kih dà, ờ geh kòp sốt xuất huyết”.

Sơmăc mờng deh tăp tàm ală tiah kờn dà den tàng tơl nă he pal sùm lơh kloh tiah kis gùt dar hìu đam, ba` lời geh phan kờn dà. Di lah lơh niam bơta do, kung bè jơnau sồr bơh Bộ Y tế geh ai den geh gàr niam ờ geh kòp sốt xuất huyết.

                                                                               Cau mblàng K' Brọp