VOV4.M’nông – Kơp tât a[aơ, lam nkual Tây Nguyên le\ geh rlău 70 nu^h ntưp ji ndâr ko. Tâm ne\, 3 nu^h kh^t, jêh rnôk saơ nu^h ntưp đah nău ji ndâr ko bôk năp, nău kan dak si n’gor Dak Lak le\ ndăn mbơh [ư ăp trong mkra nking n’gang, mô an ji ntưp rêng tâm [on lan.

Nar 7/7, Dak Lak kơp dơn nu^h ji ndâr ko bôk năp. Nu^h ji lah nu^h Bunong, 52 năm deh, bu ur, gu\ [on Diêo, xă Bông Krang, nkuăl Lak. Bah năp ne\, nu^h ji đah ăp nău ntoh duh, ji mblông, jêr loăn n’hanh rwa\t êng dak si s^t săm yơn mô bah. Jêh ne\, nu^h ji tât ngih dak si nkuăl Lak but uănh n’hanh dơi nchroh ji Amydan geh ndâng, mô ho\ g^t ji ndâr ko n’hanh dơi so\k uănh năl ji ndâr ko. Jêh uănh năl kêng măng nar 7/7/2020 an saơ nu^h ji ntưp đah ndâr ko.

Jêh rnôk saơ nu^h ji, Ngih dak si nkuăl Lak le\ ngăch nkhah êng, săm nu^h ji t^ng di nău ntru\nh bah N’gâng kan dak si. Ntơm [ư r[u\n Ban nt^m rđau njrăng n’gang ji ta nu^h bah nkuăl, đă cán bộ, nu^h kan dak si ngăch tât ntu\k, tâm rgop đah gưl uỷ, n’gâng kan [on puh dak si nkh^t kaman ta jay nu^h ji n’hanh n’hanh 12 rnăk kiău ma. Đah ăp nu^h mâp êp đah nu^h ji n’hanh geh ntưp âk, nău kan dak si nkuăl le\ but uănh săch lor n’hanh ngêt dak si kháng si njrăng n’gang. Nkre, tâm rgop đah rmôt dân quân ndâk [ư ntu\k mât uănh ăp trong luh lăp tâm [on gay njrăng n’gang srê ntưp rêng; mbơh [ư chuh vaccine njrăng n’gang ji ndâr ko an le\ rngôch kon se bah dâng 7 năm deh ta xă Bông Krang. Ndrel đah ne\, n’hao trong kan nkoch trêng n’hao g^t wât njrăng n’gang srê an nu^h [on lan. wa Y Sỹ Buôn Dap, Groi Kruanh ngih dak si nkuăl Lak, n’gor Dak Lak an g^t:

“Rnôk saơ nu^h ji ta [on Diêo, xă Bông Krang, mpôl hên mbơh dâk an Ntu\k uănh nđôi kop ji n’gor, nkre so\k mham. Rnôk jêh so\k mham, mpôl hên ntơm r[u\n nt^m rđau bah Ngih dak si n’hanh pă nău kan bah ăp đồng chí tâm mpôl kruanh n’hanh ăp đồng chí [ư uănh nđôi, groi uănh, but uănh lor ta ngih dak si. Jêh ne\, mpôl hên pah kan đah đảng uỷ, UBND xă ri đảng uỷ tâm ban u\ch, tâm ban u\ch âk mpeh nău chuh vaccine njrăng n’gang ji an le\ rngôch nu^h [on lan tâm [on Diê. Ta [on Diêo, mpôl hên pah kan đah ban tự quản ta [on mbơh nu nău srê, đă nu^h [on lan wât êng mât uănh săk soan, nkhah êng n’hanh răk rao njrăng n’gang srê.

Yuh H’Phách Jiê, kon bu ur nu^h ji ndâr ko ta [on Diê, xă Bông Krang, nkuăl Lak an g^t:

“Săk gâp nơm bah năp đaơ mô g^t ndơ, jêh rnôk mê| gâp geh ji, knơm nău kơl bah ngih dak si, mpôl hên dơi wât nău răk rao ngih wâl t^ng nt^m bah N’gâng kan dak si, g^t jut jay đah dak rao kaman, N’gâng kan dak si puh dak si kaman tâm jay mpôl hên. Mpôl hên mpo\ng ngih dak si, n’gâng kan [on lan an mpôl hên dơi njrăng dêr săm ji”.

T^ng nai dak si Trịnh Quang Trí, Groi Kruanh mât uănh Ntu\k Groi nđôi kop ji n’gor Dak Lak, bah năp nu nău srê ndâr ko jêr jo\t ta ăp n’gor Tây Nguyên, lơn lah jêh rnôk Dak Lak saơ nu^h ji bôk năp, Ntu\k uănh nđôi kop ji n’gor le\ tâm ôp tâm nchră an N’gâng kan dak si mbơh [ư ăp trong njrăng n’gang.

Đah nkuăl Lak, ntu\k geh nu^h ji, ntu\k kan le\ nt^m rđau n’gâng kan dak si nkuăl ngăch nchoeng n’gang nkual, nking n’gang srê; nchih săk, uănh nđôi nu nău chuh dak si bah ăp rnăk tâm [on gay ntơm chuh vaccine njrăng n’gang ji ndâr ko, uốn ván an le\ rngôch nu^h [on lan ntu\k aơ. Nkre, Ntu\k kan [ư mpôl uănh nđôi trong kan njrăng n’gang srê nkuăl Lak; [ư so\k 12 ntil mham nu^h ji lah ăp nu^h mâp êp đah nu^h ji njuăl Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên uănh năl mham. A[aơ, ntu\k kan le\ wơt dơn rlău 30.000 grăp dak si kháng sinh njrăng n’gang ji ndâr ko gay pă an nu^h [on lan. nchrăp, tâm khay tât, mbra mbơh [ư trong kan chuh, nsrôih 95% đah nu^h geh âk mbra dơi chuh to\ng ăp vaccine ndâr ko, uốn ván. Nai dak si Trịnh Quang Trí an g^t:

“Gay nking n’gang ji ndâr ko, nău ue\h ngăn a[aơ lah mbơh [ư chuh. Tâm ăp nu^h ntưp ji ndâr ko mhe rlău geh tâm ăp thôn, [on bah nu^h rnoi mpôl đêt, ntu\k ne\ geh rnoh chuh đêt nkôp đah ăp nkual [a [a\. Dâk bah năp nu nău kơt ne\, nău mbơh [ư chuh vaccine ndâr ko, uốn ván mbra rgum kơl lor an ăp xă nkual, jru ngai, ăp nkual njônh chuh, jêh ne\ he mbra [ư ta ăp nkual [a [a\ t^ng gưl kơl lor”.

Tât a[aơ, 4 n’gor nkual tây Nguyên geh: Dak Nông, Gia Lai, Kon Tum, Dak Lak le\ geh nu^h ji ndâr ko. Nău kan dak si ăp n’gor aơ dôl nsrôih [ư âk trong mkra gay nking n’gang mô an srê ntưp rêng. Tâm ne\, n’hao trong kan nkoch trêng, n’hao nău wât njrăng n’gang srê an nu^h [on lan, lơn lah nău chuh to\ng ăp.

         Ti\ng nau năl bah n’gâng kan dak si, srê ji dâr bưm ko mô geh ntơm rnôk lah geh vắc xin njrăng ji, ngăn lah tâm nklăp 16 năm ma aơ. Yơn lah, bơi tât 2 năm ma aơ, nau ji aơ ntoh tay tâm rnoh ntưp ngăch dnrel jêr rdâng. Gay gi\t kloh nau kan mpeh nau ji dâr bưm ko ko\ kơt lah nau njrăng săm ueh, rmôt PV geh nau tâm nchră đah Tiến si, nai dak si Trần Thị Thuý Minh, Kruanh khoa Nhi tổng hợp-Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

Ơi nai dak si, nau ji dâr bưm ko lah mhâm nau ji ndrel nau jêr khuch bah păng ri mhâm êh?

Ts.Bs Thuý Minh: Nau ji dâr bưm ko lah nau ji yor kman lơh khuch. Aơ lah nau ji du\t klach rvê, geh n’hâm ntưp rêng ngăch ndrel rnoh nu\ih khi\t âk. Aơ lah nau ji geh ntưp bah trong so\ n’hâm. Bol ma rnôk aơ ăp rmôt kan ndâk n’hâm soan geh âk máy móc mhe yơn rnoh nu\ih khi\t yor nau ji aơ geh mbơh lah geh ntơm 20-30% tâm rnoh nu\ih ji. Nau ji aơ geh nau du\t n’hâm jêr nê lah rnoh nu\ih khi\t âk lah geh nau ji ndrel nơih ntưp bah trong so\ n’hâm.

Aơ lah nau ji đê| mâp tâm rnôk geh vắc xin kơt rnôk aơ, yor ri, tâm rnôk bôk năp bah nau ji ri nơih ngăn ntôn lah nau ji êng. Ăp nau mpơl bôk năp kơt lah siăk, ji kop duh, ji mlông ko, rvăn mô dơi. Rnôk hăn khám si saơ tâm mlông ko geh sôt, jâk lơn ri nu\ih ji mra geh nau ji tât trong so\ n’hâm [ư nau so\ n’hâm jêr, nsru\ng so\ n’hâm, mra geh ji tât play nu\ih, [ư nu\ih jêng brâp, mô hôm dơi so\ n’hâm. Du nau hôm geh nau rvê đo\ng nê lah ăp nau mpơl bôk năp bah nau ji dâr bưm ko tâm kơt ma nau ji mlông dơ\ yor ri ma âk nu\ih mô njrăng, tâm rnôk nau săm nau ji aơ ri lơn ơm lơn ueh, yơn âk nu\ih mô gi\t aơ lah nau ji dâr bưm ko tât rnôk khám ndrel ma săm mdrơi, [ư jêng ăp nau mô ueh. Yơn lah, nau aơ lap lah tâm [on lan bah nơm ri âk nu\ih nu\ih geh dơi rdâng ma nau ji aơ yor lah geh chuh văc xin ntơm bah kon se yor ri ma rnoh nu\ih ji ri mô lăng âk.

Ơi nai dak si, mhâm [ư gay ma năl ngăn kloh nau ji aơ gay ma năn geh hăn khám, der nau tât jru ir?

Ts.Bs Thuý Minh: Nau ji dâr bưm ko vay geh tâm ăp nu\ih mô tă geh chuh n’gang ji dâr bưm ko bah năp nê, bol ma hôm geh rnoh đê| lah nu\ih tă geh chuh yơn ko\ geh ntưp ji. Tal bar lah geh tâm mâp ma nu\ih tă geh ntôn lah ntưp nau ji. Yor ri, gay năl nau ji aơ ngăn ri me mbơ\ kon se ân geh nsing tâm 2 nau, nau bôk năp lah kon nơm geh tâm mâp ma nu\ih tă geh ji đo\ng lah mô. Tal bar, geh ntoh ăp nau kơt lah duh săk, siăk, rgănh, lêt, jêr jo\ n’hâm, ji mlông ko âk đo\ng lah mô. Nê lah ăp nau mpơl saơ bôk năp ma me mbơ\ kon se ân geh năn. Yơn lah ăp nau aơ ko\ vay geh đo\ng tâm nu\ih ji mơr dơ\ yor ri ma jêr năn, yor ri rnôk ma nai dak si geh nau năl ji tâm mơr dơ\ ndrel ân hăn xát nghiệm ri mơ geh năl nkô| nau ji geh dâr bưm ko đo\ng lah mô?

Ngăn lah, lah kon nơm ê geh chuh n’gang nau ji dâr bưm ko ndrel geh nau tâm mâp ma nu\ih tă ntôn geh nau ji ndrel ăp nau mpơl kơt ba lơ nê ri ân geh leo ơm tâm ngih dak si gay ma mêt uănh.

Gay moh nau [ư ân ma njrăng đah nau ji dâr bưm ko ơi nai dak si?

Ts.Bs: Thuý Minh: Nau ji dâr bưm ko bol ma geh nau jêr yơn geh du nau kan njrăng nau ji du\t n’hâm nơih nê lah chuh n’gang vắc xin ân kon se. A[aơ Bôk nau chuh n’gang pơk hvi ho\ geh rêng tât lam kon se Việt Nam, ăp vắc xin kơt lah SII, Quinvaxem, Combie Fiva…ko\ dơi njrăng ji dâr bưm ko, êng nê du đê| ntil vắc xin geh chuh ba dih ko\ dơi njrăng nau ji aơ. Kơt ri, nau kan ân geh săk tam ngăn gay ma njrăng nau ji dâr bưm ko nê lah chuh n’gang njrăng nau ji dâr bưm ko ân kon se. Đah bu têh ri lah he mô năl ngăn nau chuh n’gang bah nơm ri mra dơi chuh bar di\ng vắc xin ji dâr bưm ko, uốn ván, tâm du di\ng chuh tâm [ah du khay gay ma geh nau dơi rdâng châl ma nau ji du\t n’hâm klach rvê aơ.

Ơ, dăn lah ueh nai dak si.

Nu^h rblang: Y Sưng Phê Ja-H' Thi  Rya