VOV4.M’nông: Nau ji trong so\ n’hâm ndal yor kman Corona (COVID-19) nar lơn ma ntưp rêng tâm âk dak ndrel nkuăl neh tâm lam ntur neh, geh nau tât jêr ngăn ta Việt Nam. N’gâng kan dak si Dak Lak nkah nu\ih [on lan lo\ nkah njrăng, nchrăp rdâng [ư nau kan njrăng, mât chăm ân ueh n’hâm soan bah săk nơm, rnăk vâl ndrel nsum mpôl.

Nau ji trong so\ n’hâm ndal yor ntil kman mhe Corona ho\ geh ntu\k kan dak si Lam ntur neh moh săk lah COVID-19 ndrel kman Corona mhe lơh nau ji lah SARS-CoV2. COVID1-9 lah nau ji yor kman ho\ tă lơh jêng âk nau ji êng êng kơt lah nau ji trong so\ n’hâm ndal (SARS), nau ji tât trong so\ n’hâm tâm nkuăl Trung Đông (MERS-CoV).

Kman Corona ntưp tă bah nu\ih tât nu\ih bah trong so\ n’hâm, bah nau tâm mâp tâm dăch ma nu\ih ji (nklăp 2m). Nu\ih mô geh nau ji  ko\ jêng geh nau ji lah mât ma dak muh, dak dui bah nu\ih jo, đah ndơ geh ntưp kman. Ăp ntil ndơ nơm nơh geh ntưp jêng nau ji kơt lah ntu\k kuăn ty pơk mpông, mâng jâng gung, nút mpet tâm thang máy…Aơ lah nau ji klach jêr, geh n’hâm rêng ngăch, yơn nau rvê ngăn lah nau ji păng geh tâm kơt ma ăp nau ji trong so\ n’hâm êng kơt lah nuh lơh…yor ri ma jêr ngăn geh năl du hê nu\ih geh ntưp Corona đo\ng lah mô. Nkoch tât nau ji, nai dak si Trịnh Quang Trí, Groi  Giám đốc Ntu\k kan nkân njrăng nau ji Dak Lak ân gi\t:

‘ Nau mpơl bah nau ji trong so\ n’hâm ndal yor kman Corona mô geh êng ôh rđil ma nau ji nuh lơh dơm dam, ê lor lah kop duh, jêh ri lah ji trong so\ n’hâm, siăk, jâk lơn lah jêr so\ n’hâm nê lah ji klơm soh ndrel ân geh lapư tâm ngih dak si. Yor ri, ân geh năl nu\ih geh ji ntưp srê Corano đo\ng lah mô, tal bôk năp ân nsing tâm nau mpơl ji, tal bar lah nu\ih nê geh tât tâm nkual geh srê đo\ng lah mô. Ăp nu\ih geh ntôn kơt nê ri mơ geh nkhah ndrel [ư xét nghiệm ndrel [ư knu\ng xét nghiệm mơ geh năl du hê nu\ih geh ntưp kman Corona đo\ng lah mô”.

COVID-19 lah nau ji tâm ntưp rmôt A, a[aơ ê geh dak si săm bah ko\ kơt lah vắc xin njrăng n’gang ji. Nau ji aơ mra geh nau klach ngăn đah ăp nu\ih kơt: Bu ranh, nu\ih geh nau ji kơt hao huết áp, chrach nju\ng, ji play nuih, nu\ih ji mô hôm dăng châl. Nau nkah njrăng đah N’gâng kan dak si tâm nau njrăng der nau ji aơ lah ân geh răk kloh săk jăn ăp nar đah sa [u rao ty nkhi\t kman tâm nâm mboi hoch dak mô lah do\ng dak si nkhi\t kman tâm mpang ty, ngăn lah tâm ăp rnôk: Lor ma sông sa, gâm sa, bah napư bdrel ba kơi jêh rnôk mât chăm kon se, jêh hăn ăch cho. Êng nê, ân geh [ư ti\ng ăp nau kan gay lah chê\ bok put mbung dak si tâm di trong, tâm di rnôk, gay der nau mpu\ng lir ndrel [ư jêng nau njrăng mô nâp. Ti\ng ăp nai dak si, a[aơ ta Dak Lak ê geh kơp dơn nu\ih ntưp COVID-19 ndrel srê dôl geh ntu\k kan dak si njrăng nkân ueh, yor nê nu\ih [on lan ân o\ng bok put mbung ma bok gay ma njrăng, mô kâp ân do\ng bok put mbung dak si tâm ăp rnôk. Knu\ng ân che| bok put mbung ueh nâp rnôk: Tâm mâp, mât chăm nu\ih ji mô lah ntôn geh srê Corona, rnôk mât chăm nu\iịhi geh ntôn ntưp ji klơm soh ndal, rnôk geh đă mêt uănh, nkheh êng tâm ngih mô lah rnôk tât ăp ntu\k khám săm ji.

Mpeh nau chê| bok put mbung tâm di, ăp nai dak si mbơh kơt aơ: Bok put mbung dak si geh nau dơi lah bok geh 3 plơk: Plơk ba dih ngăn (geh âk màu) mô lăp dak, tâm nklang lah ntu\k dơi rdâng kman, tâm trôm ngăn ri bok geh màu nglang. Rnôk put bok put mbung ân geh r[o\ng ntu\k mô geh lăp dak luh bah dih, ngăn lah gay ma rdâng dak diu, dak muh luh bah dih mpăr tâm nơm, mô lah dak muh, dak diu bah nơm mpăr luh ba dih. Ntu\k nhôm loih tâm nâm bok ân geh ana ba lơ, ân geh mpet ân păng tâm krêp ma muh. Tâm rnôk put mbung mô dơi pah âk tâm bok, mô têk jur nkoch bri rnôk nkoch bri mô lah ngêt sa. Lah nơm ho\ doh bok put mbung luh bah mbung ndrel muh ri ân jăng lơi ndrel rgâl ndơ mhe. Bok put mbung dak si gay do\ng, n’ăp ma bok put mbung N95, N96 knu\ng do\ng du tơ\. Lah do\ng âk tơ\ du mlâm bok kơt nau mơng bah du đê| nu\ih ji mô êng knu\ng mô geh nau dơi rdâng nau ji ma hôm [ư jêng nau ji ntưp plơ\.

Êng nê, gay njrăng ji, ăp nu\ih gay n’hao n’hâm châl nau ji đah nau ngêt sa to\ng kah, ntop tay Vitamin C, n’hao n’hâm nti\m nti thể dục thể thao. Nai dak si Trịnh Quang Trí, Groi Giám đốc Ntu\k kan nkân njrăng nau ji n’gor Dak Lak, ân gi\t tay:

‘Ti\ng nau kơp bah n’gâng kan dak si lam ntur neh, geh du nau ji bol ma rnoh khi\t mô âk yơn lah rnoh nu\ih ji ri du\t âk, nê lah nuh lơh ti\ng yan. Tama rnôk a[aơ, phung he jêr dơi geh  năl ntu\k lah nuh lơh ti\ng yan, ntu\k lah kman Corona. A[aơ phung he ho\ geh dak si vắc xin njrăng n’gang nuh lơh. Yor ri nkah đah nu\ih bu ranh, ngăn lah kon se ân geh chuh vắc xin njrăng nuh lơh ăp năm. Rnôk ma he geh chuh vắc xin ri rgop nau [ưn’hao n’hâm dăng, n’hao n’hâm mât săk jăn ndrel mra dơi rdâng njrăng đah ăp nau ji yor kman êng lơh”.

Tâm rnôk aơ, n’gâng kan dak si ko\ nkah đah nu\ih [on lan mô dơi hăn ro ta ntu\k geh srê, mô ân tâm mâp đah nu\ih geh nau ji kơt lah siăk, ji kop duh, mô ân geh tâm mâp mô lah sa mpa bri, rnôk geh ntôn nau ji tât trong so\ n’hâm ri ân geh hăn khám, ôp nau tâm ăp ngih dak si.

Bah kơi aơ lah du đêt nău nt^m bah N’gâng kan dak si njrăng n’gang ji trong nsôr n’hâm hao ngăch yor ntil mhe bah kaman Corona

Ji trong nsôr n’hâm hao nga\ch yor kaman corona geh nău ji ơm kơt ji siăk lơh kơt: duh, siăk, jêr nsôr. Ji ntưp tă bah trong n’hâm yor mâp đah dak diu n’hak bah nu^h ntưp ji rnôk nkoch bri, siăk mô lah ji đeh. Ji hao mbăn ngăch mbra jêng tât ji klơm soh, djuôr trong n’hâm, lah mô săm ngacưh jêng tât kh^t nu^h. A[aơ mô geh vaccine njrăng n’gang ji n’hanh dak si săm tam. Gay njrăng ji trong n’hâm hao ngacưh yor kaman Corona, N’gâng kan dak si đă nu^h [on lan [ư t^ng ue\h ăp trong mkra bah kơi aơ:

Mât răk kloh ue\h săk nơm; Rao ty đah sa [u n’hanh dak kloh ue\h

- Rdêl mbung, muh rnôk siăk mô lah ji đeh; văn bok put mbung ta ntu\k nsum mpôl

- Tập thể dục, ngêt duh, sa s^n n’hanh to\ng ăp ndơ kah gay n’hao ngăch săk soan

- {a [ơ ju\t jay, ndring ty nhup ntung, ty nhu\p mpông; răk rao ăp ndơ đah dak rao ty; n’hao kloh aih ntu\k ntô tâm jrô

- Dêr mâp êp đah nu^h geh siăk, nu^h geh ăp nău ji ntôn ntưp ji; mô hăn pâl nđaih tât ntu\k âk nu^h.

- An tât ndâl ngih dak si rnôk geh ăp nău saơ duh, siăk, jêr nsôr.