VOV4.M’nông – Ndrel đah jay nhih, nsưng k’pan n’hanh bôr ch^ng, gâr ntô rpu lah drăp ndơ khlay, rup ndah bah ăp nău khlay văn hoá ntoh lư bah nu^h Êđê. Đah săk kuăl geh rplay sam [u\t H ta bôk, H’gơr dơi nu^h Êđê way lah t^ng rnoi me deh lah so\k t^ng săk mpôl me. Hgơr lah ntil gâr dơi ê nkra, go\ du\t n’hâm ue\h bah nu^h Êđê.

Gâr dơi koar bah tơm si têh (way lah si tơm n’gêr, tơm lim) đah têh bah 70 cm tât 1,5 m. Jêh ne\, nghệ nhân so\k do\ng u\nh hu\r su tâm trôm gâr gay jêng trôm ma ta n’gul si trôm hvi têh ngăn, 2 bôk jêt tay, tâm ne\ du bôk têh lơn. Măt gâr dơi ntă đah ntô rpu, ma an le\ ntô bah du mlâm n’hanh hôm e rsau (jêh rnôh lôch [ư gâr mơ po\ih rsau ta 2 măt gâr) n’hanh do\ng sre rpăn tâm gâr.

Gâr lơ têh rnăk wâl ne\ lơ ndro\ng. Mô kanu\ng ndr^, gâr hôm lah drăp ndơ tam, boăt nthoi đah le\ ntu\r neh brah yang. Nghệ nhân Aê Khuen-Nu^h tă [ư gâr ta [on Ea Na, xă Ea Na, nkuăl Krông Ana, n’gor Dak Lak an g^t, nău tam aơ dơi saơ le\ tâm rnôk [ư gâr n’hanh nău mât ndray, goh. Yor nê nău way ơm [ư brah:

“Rnôk kăl si gay [ư gâr ri an [ư brah tơm si, [ư gay gay tơm si mô đang, [ư ue\h lơn. Rnôk so\k s^t gâr kơt dne\ đo\ng. {ư brah đah su\r, rpu, mô [ư brah đah ndrôk, n’ăp rnôk kăl si [ư gâr n’hanh so\k s^t gâr hao jay nhih. Tơm si gay [ư gâr lah tơm n’gêr, prêh ue\h, têh, kăl si s^t. Ntô bah rpu gay [ư gâr, mô di lah ntô rpu nkuăng, mô lah ntô rpu me, kơt ne\ mbra mô geh nău lap. Ntô rpu nkuăl an bah kơi gâr, ntô rpu nkuăng an bah năp gay goh tâm ăp rơh lễ hội bah rnăk wâl, [on lan kơt ne\ mư dơi brah yang an nău lap”.

Gâr H’gơr dơi uanh lah drăp ndơ tam bah nu^h Êđê

Gâr dơi [ư đêt ngăn tâm 15 nar. Gay an gâr dăng, kro mư dơi goh. {ư tâm jay ba, mô [ư tâm bri. Rnôk [ư mô dơi an kon sre hăn nsong. Tâm ăp nar [ư gâr, nu^h bu ur mô dơi peh ba. Ur bah nu^h [ư gâr mô dơi djôt dông, n^r khum phe. Yor t^ng nău way bah nu^h Êđê, lah tâm rnôk [ư gâr, nu^h ur nsiăng phe ri gâr mbra geh lôp rmiăt sa, gâr nkêng mô dơi mlâm. Nghệ nhân Aê Khuen an g^t, lor rnôk so\k s^t gâr hao jay nhih, bu uh n’hôm, tu\r ch^ng, jêh ne\ [ư brah an gâr, ntru chiăk yang, jêh ne\ mbra [ư brah săk soan an nu^h tơm jay.

“Rnôk [ư so\k s^t gâr [ư brah 1 mlâm su\r, du yăng ndrănh [ư brah an u che, 1 mlâm rpu, 5 yăng ndrănh an [on lan. Jêng kăl e nu^h Ề đê kuăl lah 5 yăng, du mlâm rpu. Rnôk [ư brah, dăn ăp brah yang mât uănh gâr. Kuăl ăp brah yôk, brah dak, brah tơm jri, tơm sâr, brah [ư jêng bri. Ăp nu^h brah le\ kơl [ư jêh gâr. {ư brah su\r an gâr, jă ăp brah yang, u che yău ye s^t râng [ư brah, yor gâr le\ jêh. Rnôk [ư brah an nkah g^t kuăl ăp brah bri dak lor, jêh ne\ kuăl jă u che, yău ye, jêh ne\ kuăl tay ăp brah ndrâm dak, brah mât [on lan, ngih wâl, ăp ndơ do\ng tâm jay”.

H’gơr dơi goh ndrel đah ch^ng tâm ăp nău [ư văn hoá, t^ng chroh r[u\n yơn h’gơr way an du ntu\k (ta nsưng k’pan mô lah bôk ku^l jay nhih mô lah ntu\k [ư brah), geh nău tơm [^t joet nău rlu rlău n’hanh nteh ngăch mbrơi bah le\ bôr ch^ng. Nghệ nhân Aê Khuen an g^t: Tâm jay nhih, h’gơr dơi an ta nsưng k’pan, gu\ ta n’gul jrô b^ch n’hanh jrô năch, h’gơr geh nău [ư mât hăch b^ch n’hanh uănh saơ ăp nău răm rngot bah ăp nu^h tâm rnăk wâl. Yor nê, nău mât gâr h’gơr tâm ban đah mât nău lap, ue\h lăng tâm rnăk wâl.

“Gâr dơi an ta nsưng k’pan tâm jay nhih, mpeh bah lơ bah jay. Kăl e rnăk wâl geh gâr dơi nkoch lah rnăk wâl ndro\ng. Ch^ng le\ geh, yăng gri, ndrôk rpu le\ geh ma mô geh gâr ri rnăk wâl ne\ hôm e uănh lah ach o. Yơn rnôk geh gâr dơi an ta nsưng k’pan lah rnăk wâl ndro\ng hôm”.

Gâr H’gơr bah nu^h Êđê dơi uănh lah du drăp ndơ khlay; knu\ng ăp rnăk wâl têh ndro\ng, dơi do\ng nsưng k’pan n’hanh ch^ng char mư dơi [ư n’gâr h’gơr. Gâr H’gơr geh nău khlay tâm ban âk rpu, ndrôk n’hanh dơi rgâl âk bôr ch^ng, yăng yău. Nar aơ, u\ch dơi [ư gâr h’gơr lah nău du\t jêr yor tơm ji têh mô hôm geh, rlău ma ne tay ăp nău [ư brah kua\l yang du\t jêr n’hanh hoach lir. Ăp nghệ nhân trah mon gâr hôm e đêt. Bôl ndr^, tâm ăp [on lan bah nu^h Êđê, gâr ntô rpu hôm e dơi mât ndrel đah ăp nău [ư brah way ơm bah nơm kơt tu dak hôm e hoch mro.

Nu^h rblang: Y Sưng Phê Ja