VOV4.M’nông: Ăp năm êp aơ, kơt lah ăp năm tâm n’gor Dak Lak kŏ geh n ŭih khĭt yor so ndrăng kăp. Bol ma srê ji mra dơi geh njrăng rdâng lah nŭih ji geh njrăng rdâng đah vắc xin, huyết thanh tŏng ăp jêh rnôk geh mpa kăp, yơn rnôk aơ, hôm âk nŭih ê ŭch kơt ma lah geh nŭih mô mĭn ngăn mpeh nau ji so ndrăng kăp yor ri ma mô geh hăn chuh n’gang. Nau khuch jêh nê jêng geh nŭih khĭt.

Tĭng Viện vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên, rnôk aơ Tây Nguyên lah nkuăl geh rnoh nŭih khĭt âk ngăn yor so ndrăng kâp âk ngăn tâm lam dak. Tâm nê rgum âk ngăn tâm 2 n’gor Dak Lak ndrel Gia Lai. Nau kơp bah Jrâu kan njrăng rdâng srê ji, Ntŭk kan nkâmn njrăng srê hi tâm Dak lak, ntơm năm 2017 tât rnôk aơ, lam n’gor geh 26 nŭih khĭt yor so ndrăng kăp. Tâm khay 3 mhe rlau, n’gor lŏ kơp dơn geh tay 2 nŭih. Lĕ 2 nŭih aơ mô geh chuh vắc xin njrăng ndrăng yor so kăp. Nai dak si Lê Phúc, Groi Giám đốc Ntŭk nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak, mbơh:

 ‘Gay dơi lah, nau ji srê yor so ndrăng kăp tâm Dak Lak tâm ăp năm êp aơ geh nau khuch hô ngăn. Kơt lah tâm ăp năm êp aơ, ntơm năm 2016 tât rnôk aơ ri ăp năm kŏ geh nŭih geh so ndrăng kăp ndrel khĭt yor ndrăng. Ăp năm geh ntơm 5 tât 6 nŭih, ngăn lah, tâm năm 2020 geh tât 7 nŭih knŭng tâm 3 khay bôk năm 2021 ri hŏ geh 3 nŭih khĭt yor ndrăng. Rnoh nŭih khĭt nê rgum âk tâm ăp nkuăl M’drak, Ea HLeo, Krông Búk, Krông Bông. Mhe geh 3 khay ma hŏ geh 3 nŭih ntưp ji ndrăng lah du nau kan ân geh nkah mbơh”.

Rnôk aơ, nau vay rong so gay ma njrăng ngih, ngăn lah tâm nkuăl jru ngai hôm geh âk, du đê̆ rnăk rong đah âk mlâm ngăn, yơn lŏ m’ơk ling, mô geh put mbung ân mpa rong rnôk luh bah trong. Âk rnăk tâm nkuăl jru, nkuăl ngai kơt lagh mô gĭt âk mpeh ji ndrăng, yor nê kŏ mô dơi geh nau kơl an bah ngih dak si thú y tâm nau mât ndrel chuh njrăng ndrăng ân so, meo ăp năm. Tĭng ăp ntŭk ngih dak si, nkô̆ lah yor ăơ nŭih ntưp srê ji ndrăng tâm ăp năm êp aơ âk lah yor so, meo tâm ăp rnăk hao âk, yơn rnoh mpa rong geh mât, njrăng, chuh n’gang ri lŏ dêh. Nkoch tât nau chuh n’gang srê ndrăng tâm nkuăl Cư M’gar, wa Phạm Thị Hồng Phượng, Groi kruanh trạm thú y nkuăl Cư Mgar, n’gor Dak Lak, ngơi:

 ‘Rnoh kon so, eo tâm nkuăl rnôk aơ nklăp 22 rbăn mhâl. Rnoh geh chuh vắc xin geh nklăp 25 tât 26%. Đah kon so, eo, nau kan chuh njrăng mâp âk nau jêr ngăn, geh âk nkô̆, ngăn lah kon so bah ƀon lan m’ơk ling âk, rnôk cán bộ thú y tât chuh ri bu mô geh dơi nhŭp. Du đê̆ nŭih ƀon lan mô gĭt nau njrăng der ndrăng, khân păng ân lah so rong ri mô geh trơi, ƀư jêng rnoh chuh n’gang mô âk”.

Nau ji ndrăng ntưp ntơm mpa rong tât kon nŭih, mâp âk ngăn lah yoor so kăp, meo kuăch. Kman lăp tâm săk tă bah trong kăp, kuăch, ler tâm ntŭk sôt khap. Nar mpăm nau ji ri ntơm du khay tât 3 khay, mô lah lôch du năm mơ geh saơ nau ji. Nau ji ntơm saơ bôk năp kơt lah: Ji kop duh, klach, ji bôk, lêt rgănh, ji nuih…Rnôk geh nau ji, ntoh ngăn lah mô hăk bĭch, ƀư sâr tâm săk, kơt: klach măt nar, klach nteh sĭk, klach sial ndrel klach dak…êng nê, nŭih ji geh nsum ma nau ji tâm măt, luh âk dak diu, luh dak rhal, hao huyết áp. Rnôk aơ nau ji ndrăng ê geh dak si săm bah. Lah geh nau ji ndrăng, nŭih nê mra khĭt.

Gay ma njrăng der nau ji ndrăng rnôk geh so kăp, meo kuach, nau ueh ngăn lah nơm ân geh chuh vắc xin ndrel huyết thanh ân tâm di nar, tŏng dĭng chuh bah ntŭk kan dak si. Êng nê gay ma n’huch nŭih geh ji ndrăng, N’gâng kan dak si njrăng rdâng, N’gâng kan dak si nkah đă ƀon lan ân ƀư ueh ngăn ăp nau kan ba kơi aơ: Chuh njrăng ân tŏng ân so, meo rong ndrel chuh nkah tay ăp năm tĭng nau nkah đă bah ntŭk kan thú y, mô dơi m’ơk ling so, meo luh bah trong, lah luh trong ân ngroă mbung. Mô pâl, lôr kon so, meo, rnôk geh so, meo kăp kuach ri ân rao kloh ntŭk sôt nê đah dak ndrel đah sa ƀu mro mrăng tâm 15 mnĭt. Lah mô geh sa ƀu ân geh rao ma dak kloh. Aơ lah nau ueh ngăn gay ma ma jut ân kloh kman, n’huch nau ntưp ndrăng. Jêh nê ân rao kloh ntŭi nê đah cồn iod, mô dơi put mô lah hĭng dak si lă lêng tâm ntŭk sôch, ƀư lơn ma jru. Jêh nê, tât ngih dak si êp ngăn gay ma geh nai dak si mbơh ndrel chuh njrăng lơn ơm lơn ueh.

Êp nê, ăp n’gâng kan, ntŭk kan ân geh nkân uănh ân rjăp so, eo ndrel njrăng ân ueh ndrăng tâm mpôl so, meo rong bah nau chuh ma vắc xin njrăng. Nkre ân geh nau kan mhal ân rjăp đah ăp nŭih mât rong so meo ma mô kơt tĭng nau nchâp đă mpeh nau chuh njrăng rdâng so, meo ăp năm.

         Gay wât kloh mpeh trong njrăng n’gang ji ndrăng, dêr ăp nuĭh khĭt yô̆ nđach kơt mhe rlău, he ndrel djăt nău tâm nchră bah kơi aơ đah nai dak si Lê Phúc, Groi Kruanh ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak.

                   - Ơi nai dak si, nai dak si dơi an gĭt na nê̆ lơn nău mbơh mpeh ji ndrăng n’hanh rnoh klach bah pơng mêh ?

         - Nai dak si Lê Phúc:  Ji ndrăng lah nău ji yor kaman. Rnôk he geh mpa ndrăng kăp, nĕ lah so, eo, kăp mô lah lĕr ri kaman mbra rêng tât tế bào thần kinh n’hanh hăn tât rngok. Ji ndrăng lah lĕ ntoh ri nuĭh ji mbra khĭt. Jêng aơ lah nău dŭt klach tât nău rêh nuĭh ji. Gay njrăng ji ndrăng, he an ƀư tĭng trong rao sôt di trong, rao sôt đah dak kloh uĕh n’hanh sa ƀu bah dâng mpoi dak hoch. Dơi ƀư nău aơ mbra n’hŭch geh kaman rêh ta ntŭk sôt. Rnôk n’hŭch kaman ri nău kaman lăp tâm tế bào thần kinh lăp rngok mbra n’hŭch. Yơn lah đah nău nĕ, he an tât dâl ăp ngih dak si gay dơi mbơh ntĭn n’hanh chuh vaccnine njrăng kan ndrăng.

         Rnôk geh so, eo ndrăng kăp, lĕr, bôl mông trăm ji, way ri trăm ji ơm ngăn lah bah 10 nar, bôl geh ăp nuĭh 1 năm mư ntoh ji n’hanh hao ndrăng. Aơ lah nău am nuĭh ƀon lan thơ tha dŭt âk. Đê̆ đŏng rnôk hao ndrăng ma mô gĭt geh so kăp moh rnôk. Rnôk hao ndrăng ri ăp nău saơ na nê̆ ngăn lah klach dak, klach sial geh nuĭh rpuh mô lah rnôk sial lăp dŭt klach đŏng. Rlău ma nĕ, tâm rơh ndrăng geh âk ntil, ntil lêt rven rvo ri nuĭh ji lêt rven rvon nkre re mô lah janh, janh ri âk lơn.

         - Ơi nai dak si, rnôk geh so, eo kăp koach ăp nuĭh an mkra m’hâm an di gay n’hŭch đêt ngăn kaman ndrăng lăp tâm săk mêh ?

- Nai dak si Lê Phúc:  Nău mĭn bôk năp ngăn tâm njrăng n’gang ji ndrăng lah he mât uănh uĕh so n’hanh so mât nĕ an dơi chuh vaccine ndrăng. Rnôk so mât dơi chuh vaccine ri mbra mô geh tât ndrăng n’hanh rnôk aơ lah mpa rong geh kăp nuĭh ri mbra mô geh ndrăng. Hôm lĕ geh so kăp, mô gĭt so nĕ geh ndrăng đŏng lah mô an đă ƀư bôk năp an rao sôt. He rao ntŭk sôt an sa ƀu ntŭk sôt n’hanh rao dak kloh ri ăp kaman ndrăng mbra roh oi n’hanh ƀư nău aơ lơ ơm, lơn uĕh. Jêh nĕ tât dâl ngih dak si gay chuh njrăng n’gang ndrăng. Chuh njrăng n’gang ndrăng an di nar, chuh 5 nglai tĭng di nău ntrŭnh.

         - Ơi nai dak si, nău đăp mpăn n’hanh tam bah vaccine aƀaơ m’hâm mêh n’hanh nuĭh ƀon lan rnôk mât so, eo an moh nău njrăng ?

- Nai dak si Lê Phúc:  Aƀaơ, vaccine dŭt tam, mô khuch tât săk soan kon nuĭh. Bah năp đaơ công nghệ nkra njêng vaccine êng, aƀaơ công nghệ nkra njêng vaccine ndrăng đah tế bao jêng mô khuch tât săk soan. Yor nê, nuĭh ƀon lan an chuh vaccine njrăng geh so kăp, eo kăp gay dơi chŏl nău ji uĕh n’hanh mô geh tât ndrăng.

Geh nuĭh mât so, eo tâm jay, mô chuh njrăng n’gang yơn lŏ way pâl đah so, eo. Kơt nĕ rnôk geh so, eo koach ma so, eo mô dơi chuh ri mbra rêng ntưp ji tât nuĭh. Lơn lah mô an pâl so, eo pah lĕr he ri geh lĕr ta ăp ntŭk so khap ta ntô ri geh kamân ndrăng lăp tâm nuĭh. Lơn lah, trong mkra khlay, bôk năp lah chuh vaccine njrăng n’gang rnôk geh so, eo kăp bôl ntŭk sôt jêt mô lah têh. Ăp ntŭk sôt ta bôk, nko, măt, tâm ntŭk koel ri nkre chuh vaccine nkre chuh huyết thanh yor lah chuh vaccine dơm ri mô geh tam, mô dơi nkhĭt kaman kơt nĕ hôm e tât rơh hao ndrăng.

- Dăn lah uĕh nai dak si !

Nuĭh răk rblang: Y Sưng Phê Ja