VOV4.Mnông- Nău way kuăl brah ntơ săk an oh bê (hôm ntơ lah s^t yôn) lah nău way geh [ư tâm nău rêh bâh nu^h Rđe. Nău kuăl brah geh [ư jê| yơn lah du\t khlay đah ăp nu^h. Nu^h Rđe knơm an lah rnôk [ư kuăl brah ntơ săk, oh bê mbra geh ăp brah mât ua\nh, ngăch dăng lăng soih, nti blău, geh nău dơi.

             Nu^h Rđe [ư kuăl brah ntơ săk an oh bê lôch 1 nar mhe deh. Yor khân păng m^n oh bê mhe deh ê ho\ geh yôn jêng an geh kuăl brah ntơ săk, s^t yôn an oh bê lơ ơm lơ ma ueh. Rnăk vâl mbra geh săch âk nău ntơ tâm mpôl rnoi bâh u che mpeh mê| mpeh bơ\ ăp nu^h g^t blău, geh nău knơm, dâm geh, têh ndro\ng, gơih kan, ngăch ngăr..gay ma ntơ săk an oh kon se.

Nu^h Rđe [ư brah ntơ săk an kon geh [ư du\t na nê|. Kuăl brah ntơ săk geh [ư ta ơm ôi ru\k rnôk ămt nar mhe ntơm luh gay ma dăn nău [u\n lap nău ueh lăng đah oh kon se. ndơ kuăl brah geh du yăng ndrănh, du mblâm djăr (lah oh bu ur r^ djăr me, lah oh bu klô r^ djăr dăm), du mblâm play blân ( so\k nsôch sr^ng) du gâl bum cha n’hanh n’ha tao mô lah n’ha play [ek (hôm nha geh dak ngom), dak ngom dơi ua\nh lah yôn huêng u che yău ye, ( mbra nglăp yôn ta săk oh bê ê ho\ geh yôn). Rlău ma ne\, lah oh bu ur, rnăk vâl nchrăp mâng tanh gay ma tât têh mbra blău tanh, blau cheh, lah oh bu klô, rnăk vâl an ta ne\ du mblâm na, đah nău u\ch bu klô ndăm têh dăng, mât rnăk vâl, [on lan.

Tât mông kuăl brah, oh bê geh u\m rao kloh, but om phôi răm an ta dăch dông kuăl brah. Rnôk aơ, bu n’hu\m ntơm [ư nău kuăl brah. Bu n’hu\m jă le\ rngôch ăp brah yang, u che yău ye s^t ngêt ndrănh, sa poăch, kơl an oh kon se sa kah, ngăch têh, săk dăng mô kop ji, mô nh^m djơh. Bu n’hâm mơh tât ntơ săk, ma oh bê mô nh^m lah ma hôm nha geh saơ u\ch r^ rnăk vâl mbra so\k nău ntơ ne\ moh săk an oh bê. Rnôk lôch kuăl brah, nu^h r’u deh njôt play blân l^p ta dak ngom gay ma an dăch mbung oh bê, n’hanh an lep klơm djăr gay ma u\ch an oh bê têh mbra nănh, dăng n’hanh bôl ma geh mâp âk nău jêr mô dơi plơ\ ru\ch, mô g^t o\ r’ah.

Lôch kuăl brah, le\ rnăk vâl ndrel đah bu n’hu\m n’hanh nu^h ut deh mbra sa poăng, sa poăch djăr, ngêt ndrănh yăng. Bu ranh Aê Lệ, ta [on Sah B, xã Ea Tul, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak an g^t, tâm nău rêh kon nu^h bâh rnoi Rđe le\ geh âk nău way, bôk năp lah kuăl brah ntơ săk.

            “Rnôk oh bê mhe deh geh san lep dak ngom gay ma tât têh ngăch dăng. Rnôk to\ng du khăy r^ kuăl brah du mblâm djăr, du yăng ndrănh, tor du trong ta kônh văn ti. Ba kơi tay mbra kuăl brah du mblâm su\r, 3 yăng ndrănh n’hanh tor tay ta kông. Ta rơh ntơ săk, rnôk oh bê mô u\ch đah săk geh geh ntơ an oh bê mbra nh^m. nu^h ntơ săk an oh bê lah nu^h ut deh. Djăr mbra geh gâm, oh bê geh nu^h ut deh an lep klơm djăr”.

            Bu ranh [on Aê Lê Na, 75 năm deh, ta [on Yao, xã Ia Tul, nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak an g^t, ta rơh ntơ săk mô geh mprơ Kút, ei rei mô lah tu\r ch^ng, bu n’hu\m kanu\ng dăn đah ăp brah yang du nău ueh lăng an oh bê dơm.

            “Kuăl way kuăl brah ntơ săk an oh bê dăn nău têh dăng. Bu\n lap. T^ng nău way nu^h Rđe, rnôk [ư kuăl brah mbra [ư đah du mblâm djăr. Rnôk s^t đah u che bu [ư nju\n an du mblâm djăr đo\ng”.

            Lôch ntơ săk, oh bê geh ntơ mpôl me. Aơ lah nău way bâh kăl e bâh nu^h Rđe. Rnôk ur sai geh kon bôk năp r^ ntơ kuăl t^ng săk kon.

Kơt ho\ nkoch du bông nău rêh bah nu^h Rđe rlău âk nău way [ư ôp săk. Tâm nê, [ư wơt bôk n’hao săk lor bôk năp lah Mprăp yun (jêng lah joi yôn- ntơ săk). Gay g^t tay mpeh nău way [ư ôp brah moh săk bah nu^h Rđe, jă kônh wa n’hanh băl mpôl ndrel djăt nău tâm nkoch bri bah Thị Đoắt đah bu ranh [on Aê Răk, Buôn Ky- phường Thành Nhất, nkual [on têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak.

            - Ơi che, nu^h Rđe geh âk nău way [ư ôp brah tâm du bông nău rêh, Mprăm yun lah nău way [ư ôp brah lor bôk năp. Ndr^, dăn may an g^t ndơ lơh d^ng geh nău way [ư ôp brah dja n’hanh nkô| khlay bah păng mêh?

            Aê Răk: “T^ng du bông nău rêh bah kon nu^h kalơ neh ntu dja rlău tă deh- ranh- kop kh^t da dê. Nău nê lah du nău khlay đah ăp kon nu^h. Du hê nu^h rnôk deh luh kalơ neh ntu dja ri du\t rhơn lap. Khân păng mbra [ư nău way ôp brah ntơ săk an oh bê. Nar dja, rnăk mbra jă bu đâng deh n’hanh băl mpôl n’hanh ntơ săk an oh bê mhe deh. Bu đâng deh mbra lah nu^h ntơh săk an oh bê. Nău dja gay ma dăn an nău ue\h lăng an oh bê n’hanh rnăk wâl.

            T^ng nău way bah nu^h Rđe, kăl e nơh bu ur g^t tanh bok rui brai, u\ch ro\ng kon bu ur têh mbra g^t [ư ăp nău kan dja, bu mbra [ư khâng rui brai tâm nar ntơ săk. Lah oh bê bu klô tâm nar [ư ôp brah moh săk bu mbra [ư na n’hanh kon hăr, tak đao, mpơl an nău dăng bu klô mât njrăng rnăk wâl. Na pănh dơi poăn mpeh đah nău hor hăn dơi poăn mpeh, g^t blău âk lơn. Nău dja nt^t an soan dăng bah nu^h bu klô đo\ng”.

            - Ăp ntil nău way [ư ôp brah lah yang geh ăp râng nu^h râng, [ư ôp brah ân geh ndơ ngêt sa poăch ka đo\ng. Dăn bu ranh [on lan g^t nu^h râng n’hanh s^m ka pla tâm rnôk [ư ôp brah ntơ săk bah nu^h Rđe đo\ng?

            Aê Răk: “{ư nău way ôp brah moh săk nchrăp du dông poăch jê|. Tâm rnôk dja geh kônh, geh wa, băl mpôl dêh bên, bu r’u. Tâm rnôk [ư dja mbra gu\ch du mblâm djăr, du ngan piăng, ndrănh đâng tâm ngan kông. Lah oh bê bu ur ri djăr me, oh bê bu klô ri djăr dăm. Rnôk djăr ho\ dơi gu\ch poăch, bôk n’hanh mblu djăr an bu ranh tơm ôp brah, săk djăr an bu r’u. Nău dja mpơl nuih n’hâm nkah g^t ăp nu^h dja geh măt râng ta rnôk [ư ôp brah moh ntơ săk an oh bê n’hanh dăn an oh bê ngăch lăng têh d^ng jay lay d^ng rmih. Tâm rnôk moh săk an oh bê, bu r’u dăn ăp brah yang râng saơ nău deh luh bah oh bê. Bu hăn tôch lha geh ngâr dak ngom ndơm an bah năp oh bê n’hanh n’glep ta mbung oh bê. Dak ngom nt^t an trôk neh, an ăp dak mih ndjôt an nău rơ\ jêng luh hon bah ăp ntil ndơ kalơ neh ntu. Rnôk oh bê ngêt dak ngom mbra ngăch dăng”.

            - Hơi che, ăp nu^h deh luh dơi moh săk da dê. Săk ntơ nkre t^ng nu^h nê du bông nău rêh. Ndr^ mhâm [ư gay sơch săk ntơ ue\h n’hanh geh nkô| hôr khlay mêh, hơi che?

            Aê Răk: “Uănh t^ng rnăk, tâm rnoi deh kônh wa kăl e lah ăp nu^h geh nsing nơm, ntoh lư. Rnăk mbra sơch moh du\t âk săk tâm rnoi deh u che mpeh me, mpeh bap, săk ăp nu^h g^t blău ngăch prăl, geh nsing nơm dơi so\k gay ntơ an oh bê. Nkô| bah nău dja lah mpo\ng oh bê mhe deh dơi s^t yôn bah ngoăy tâm ăp nu^h g^t blău ngăch prăl tâm rnoi deh. Nău dja tâm ban kơt ăp rnoi nu^h oh nô êng [a [a\ đo\ng, nu^h Rđe moh săk an kon đah u\ch ro\ng oh bê têh jêng lah nu^h g^t blău ngăch prăl đo\ng”.

            - Tâm rnôk [ư ôp brah geh âk nu^h tât râng, n’hanh nu^h bu ranh tơm răch brah ro\ âk săk ntơ êng êng gay sơch. Ndr^ nu^h I dơi sơch gay moh săk an oh bê mêh, hơi che?

            Aê Răk: Ơ, bu r’u lah nu^h moh săk an oh bê. Yơn bah năp nê ri me bơ\ oh bê nơm nkah lor an bu r’u đo\ng. Bu r’u mbra ôp me bơ\ mbra moh ntơ săk? Lôch nê mbra [ư ôp răch ăp u che yău ye, drô phan. Lôch ro\ săk, nu^h tơm ôp brah so\k du đêt klơm djăr an oh bê sa, so\k lha [ek yu\k dak ngom tâm ngan kông h^ng ta mbung oh bê.

            - Ơ, hơi che, lôch rnôk ntơ săk ri hôm moh ndơ [ư tay đo\ng mêh?

            Aê Răk: “Lôch rnôk moh săk an oh bê, le\ ma rnăk gu\ ngêt sa. Nu^h tơm ôp brah mbra kuăl me kon oh bê wa\ch ta tơm ndrănh, n’glep du đêt ndrănh yăng ta mbung oh bê, đah nkô| khlay nău rêh tâm kalơ neh ntu dja mbra mâp ăp jêr jo\t, oh bê mbra dơi rlău ăp ntil nău jêr jo\t nê. Mâp ăp nău jêr jo\t lah du nău way tâm nău rêh dơm. Jêng bu ranh n’hanh rnăk wâl mpo\ng oh bê mbra way ngăch dăng rlău dơi ăp ntil nău krit jêr tâm nău rêh, jêng nu^h ue\h an rnăk wâl, [on lan.

            - A[aơ, nu^h Rđe ta Dak Lak hôm geh [ư nău way ntơ săk an oh bê mhe deh đo\ng may lah che?

            Aê Răk: “A[aơ, hôm geh nău way [ư ntơ săk an oh bê đo\ng. Yơn nău way [ư ôp brah mô hôm kơt ntơm nơh đo\ng ôh. Mô hôm răch brah đo\ng ôh.. Kăl e nơh, lôch deh du nar [ư moh săk an oh bê d^l, hôm a[aơ, ri uănh t^ng ăp rnăk, lôch du pơh, mô lah du khay. Geh ăp [on hôm jă bu r’u moh săk oh bê an rnăk he. Geh ăp [on uănh t^ng nău geh rnăk wâl mbra [ư nău way moh săk jă ăp kônh, wa, băl mpôl gay ăp nu^h ndrel g^t tât nău deh luh bah oh bê. Rlău ma nê mpơl nău tâm rnglăp bah rnoi deh keh na đo\ng”.

            - Ơ, dăn lah ue\h bu ranh [on mpeh nău nkoch bri dja. Dăn may n’hanh rnăk wâl way ngăch dăng, lăng soih, geh jêng tâm nău rêh.

            Nu^h Rđe m^n lah lôch rnôk [ư nău way moh săk ri oh bê ho\ geh s^t yôn. Nău way [ư ôp brah an kon geh nkô| khlay mha êng bah du bông nău rêh kon nu^h. Nău way [ư ôp brah moh săk lah ngoăy tâm ăp nău ue\h êng tâm văn hoá way ơm bah nu^h Rđe, geh nkô| khlay tâm ro\ng kon nu^h n’hanh lah nău ue\h văn hoá way ơm nt^t êng ân dơi mât ndray n’hanh [ư ue\h./.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân n’hanh Thị Đoắt