VOV4.M’nông: Trah rup si lah ngoai tâm ăp nau vay ơm ueh ngăn bah kônh wa ăp rnoi mpôl đê| Tây Nguyên. Nau [ư aơ ho\ geh nsum đah nau rêh bah kônh wa ta aơ ho\ âk rơh. Ăp rup trah đah si geh trah ueh, ntoh nau rêh bah kon nu\ih, bah bri gle, mpa bri, leo tât ân nu\ih uănh ăp nau ueh mpeh nkual neh aơ.

Nkoch tât trah si vay ơm ta Tây Nguyên bu vay nkoch tât trah rup tâm ngih môch. Bu nkah kơt nê yor lah kônh wa ta Tây Nguyên ngăn lah trah rup gay ma ân êp ngih môch. Ăp rup aơ geh trah jong nklăp du laih ty gay ma kơp jong. Rnôk jêh lôch trah, jong rup hôm geh du laih ma n’gul đo\ng. Tâm nê, du dah laih ty tâp tâm neh, du đah laih ty ri mpơl klơ neh, hôm ba lơ lah rup ngăn. Tâm rnôk trah, nu\ih bu blau trah ngăn ri vay nkoch nau blau, nau kan ndrel nau trah rup ân nu\ih ê ho\ blau ngăn. Ti\ng bu ranh Ksor Krôh, Plei Ngó 1, xã Ia Ka, nkuăl Chư Păh, n’gor Gia Lai, ăp rup geh trah nsing tâm nau blau ty ndrel bôk rngok geh nau blau mi\n bah nu\ih trah:

‘Trah rup aơ ri nơm ko\ kơt ti\ng tă bah bơ\ bah che nơm dơm, jêh ri rnôk nơm trah kơt aơ ri nơm ko\ ân geh nti\m mbơh ân kon sau đo\ng. Mhâm [ư ân kon sau nơm păng u\ch ndrel mât ân nâp nau vay ueh bah rnoi Jrai nơm”.

Nsíng tâm ăp nau tă nchâp ơm mpeh nau khlay ndrel nau [ư, nu\ih trah si dah ma u\ch trah ti\ng nau nơm u\ch. Ăp rup trah ah si ueh yor geh nkra njêng ndơ tă bah mpang ty ndrel bôk rngok bah ăp nu\ih [on lan ê geh tă jrâu nti\m. Bah năp nơh, ndơ bu trah ri knu\ng ma sung, ndrel nôp ndrel payh yeh. A[aơ, bol ma geh ndơ eng đo\ng gay ma do\ng trah, sung ndrel yeh hôm lah ndơ do\ng aka ngăn. Yor ri ma ăp rup sih geh trah tâm ngih môch hôm ueh, geh kơt ăp ntil tâm nau rêh, ăp nau tâm ro\ng bah nu\ih ntoh tâm nê. U\ch ngăn đah ăp nau ueh bah nau vay ơm Tây Nguyên, mpeh rup ngih môch, Tiến sĩ Lê Quang Lâm, nu\ih mi\n njêng Dân tộc học ho\ do\ng bơi lôch nau rêh nơm gay ma joi nau ơh ân ăp nau ueh nê:

‘ Mpeh trah rup đah si, rnoi Jrai nti\m tă bah rnôk lăp tâm bri gay ma kăl si nsi\t. Tâm du [on mra geh nu\ih trah yơn păng nê mô geh nau mi\n lor ôh lah trah si mpeh moh nau kan, yơn rnôk su hât păng uănh tâm tơm si, leo sung trah ndrel nau mi\n nê mơ di\ng geh tâm bôk păng rnôk nê”.

Rup si trah tâm ngih môch ta Tây Nguyên ntơm njêng êng, geh ân tâm môch, jêh ri geh rnglăp nsum ma bri gle đo\ng, bol ma geh mih, nar, tu\k ngom [ư djơh. Đah nau mi\n nkra njêng, nu\ih trah nkra du đê| ntil ndơ klơ tơm si ma ân njêng rup gui jêng kơt lah ndơ geh huêng ngăn. Bu ranh rnôk trah rup ri nsôih ân ma rup ntoh nau khlay ma nơm u\ch. Râng nau tâm rlong trah rup, wa Rơ Châm Khir, Plei Kênh, xã Ia Phí, nkuăl Chư păh, n’gor Gia Lai, ngơi:

‘ Gâp râng tâm rlong trah si ndrel trah rup ri aơ đah nau u\ch lah rhơn nau rklaih neh dak. Gâp dôl nsôih gay nkra rup gâp ân geh nkoch mbơh ngăn nau khlay geh rklaih, geh đăp mpăn”.

Tâm rnoh ăp rup ngih môch, rup geh do\ng âk ngăn lah bu nu\ih gu\ rngot. Aơ geh ân lah rup âk jo\ ngăn tâm ăp ntil rup trah ma si ta Tây Nguyên. Jêh nê lah rup me bă kon klơ nkơi mô lah chông kon ta ty, mô lah rup mpa bri, nkoch nau rêh bah kônh wa Tây Nguyên. Êng ăp rup geh nau ueh kơt nê ri ko\ geh nkra ăp rup êng gay ma tâp đo\ng.

Ti\ng wa Rơ Lan Ven, Groi kruanh jrâu kan Văn hoá nkoch nau nkuăl Chư păh, n’gor Gia Lai, bol ma geh nkra êng, yơn ti\ng nau mi\n bah nu\ih nkra, ăp rup si geh trah ko\ leo nau mi\n êng bah păng:

“Ăp nu\ih trah si bu nkra nkoch ăp rup geh tâm nau mi\n kơt lah Ka Ra Kôm-ndră bar đah ty tâm kang, kơt lah ăp nu\ih nê mro gu\ kâp, mro nkah ăp nu\ih le\ khi\, nchlơi nơm. Hôm rup trah me chông kon mô lah rup sai le\ khi\t mô lah ur mro kâp sai, joi sai nơm”

Tâm ăp ngih môch têh ueh bah năp nơh, tơm si geh do\ng trah lah ntil tơm si ueh nâp. Ăp rup si aơ mra hôm jong tât âk jêt năm tâm bri mih nar. Rnôk ăp tơm si mô hôm, ngih moch ngăn lah geh bu trah si ma tơm si mô lăng nâp, nơih geh djơh. Dăch aơ, rnôh neh bri mô hôm aka, kônh wa âk nkuăl mô hôm joi saơ ntil tơm si gay ma trah rup ân tâm môch. Ntil nau ơm aơ dôl ma lơn roh rui.

Tâm nau nsôih mât nau ueh ơm tâm Tây Nguyên, tâm nê, nau trah rup, ăp n’gor tâm nkuăl ho\ nsôih [ư nau tâm n’ur nau vay ơm ndrel ăp nau tâm rlong trah rup vay ơm kăl e. Ti\ng Tiến sĩ Nguyễn Thị Kim Vân, aơ lah rnôk gay ăp nu\ih bu trah rup geh nau mbơh mpơl nau blau ndrel phung mom kơt ti\ng ăp nau tă blau ơm ueh khlay:

‘[ư ăp nau kan tâm n’ur kơt aơ, ngăn lah ăp nu\ih mi\n njêng jru mpeh nau ơm yau mpeh nau vay ơm bu ko\ mô geh tâm di nuih n’hâm ôh. Yơn gâp mi\n, ko\ kơt lah chi\ng gong, rnôk nau vay ơm mô hôm, ri đê| ngăn ko\ ân [ư nau kan kơt aơ phung he geh nau mât ăp ntil nau ueh ơm bah [in lan ta ntu\k tâm Tây Nguyên ân ăp rơh mhe ndrel rơh mom ba kơi”.

Trah si ta Tây Nguyên lah du nau kan ueh, tâm rnôk [ư nkre nau vay ơm Chi\ng gong Tây Nguyên ho\ geh UNESCO kơp dơn lah ndơ ơm yau khlay bah rnoi nu\ih. Nau khlay ơm ueh aơ ho\ ndrel dôl geh ăp nsum mpôl ko\ kơt lah n’gâng kan ăp gưl ta Tây Nguyên nsôih mât, [ư ueh. Nê lah ăp nau ueh gay ăp nau khlay ơm aơ geh rêh mro đah nau rêh bah ăp rnoi mpôl tâm Tây Nguyên./.

Nu\ih rblang: H’Thi