VOV4.M’nông: Đah nău o\k r’ah m^n rvê nău rêh, nău kan tanh vêl ta du đêt [on lan nu\ih Xơ Đăng le\ roh rui. Yơn lah, ta [on Ea Mao, xă Ea Yiêng (Krông Pach, Dak Lak) hôm e âk kônh wa đah mpang ty bah nơm le\ [ư jêng ăp ndơ nghệ thuật ueh, kơt: dông, nir sah waih n’hanh ăp ndơ do\ng êng gay rho\ an nău u\ch gu\ âm, pah kan jan sa bah rnăk wâl n’hanh [on lan, rgop mât nău ueh văn hoá way ơm bah rnoi mpôl đêt.

            T^ng nău way ơm bah nu^h Xơ Đăng, ăp năm, tâm rnôk dơh ru, rnôk ba ta mir ntơm hao jêng, bu klô, mom ndăm tâm jă lăp tâm bri joi ngâr nkar s^t gay ma tanh sah khiău, dông, rang do\ng tâm rnăk wâl. Ma mpang ti jăp gơih hăr blău, ăp nu^h bu klô le\ tanh jêng âk ndơ ue\h, nâp n’hanh mha êng, kơt: dông, rang, sah nâl…

            Wa A Kluh, 70 năm deh, lah nu^h Xơ Đăng tanh tôk du\t blău tâm [on Ea Mao, xã Ea Yiêng (Krông Păch, Dak Lak). Rlău ma nău kan mir ba, rnôk gu\ ta jay păng nha gơih tanh tôk n’hanh [ư luh ăp ndơ do\ng an kon său tâm rnăk wâl đo\ng.

            “Gay geh du mblâm dông ri ân roh du nar măng lăp tâm bri, hăn joi ngâr, nkar. Ndơ tanh ân sơch na nê|, jong so\ng, lăp kranh, geh ntô nâp. A[aơ joi tơm ngâr, nkar mô dơh kơt ntơm nơh đo\ng ôh yor bri ho\ le\. Lah u\ch geh ndơ tanh nâp n’hanh ue\h ri ân [ư na nê| ntơm bah rnôk hu\r, tik, kôih ngâr, lơh bah rmiăt chuh…Nău tanh tôk roh du pơh bar pơh mơ lôch”.

            [ư tanh dông plat n’hanh dông ngăn geh ntu\k tâm ban, lah păng rval da dê, geh n’glăp tăk wa\r nê. Dông plat n’hanh dông ngăn tanh ntơm bah nklang n’gul lor lôch nê luh tât poăn njônh, n’glăp rval (do\ng rse rbu\t gay tăk n’glăp bah dih, bah trôm n’hanh [ư jâng tâm rkăng nsum) ma mâng gle. Yơn lah, bar ntil dông dja geh nău êng mpeh rnoh têh jê|, ndơ [ư tanh, trong tanh n’hanh nău do\ng. Gay [ư ăp rse tôk tanh l^t ue\h tâm ban lah tă bah mpang ti blău bah ăp nu^h kôih tanh. Tôk gay tanh dông plat way so\k rse tôk ngâr mbâl, so\ng, kôih l^t, têh hvi nklăp 1cm, mbâl 1mm. Tôk gay ma tanh dông ngăn ri so\k rse tôk gle lhơ, jê| n’hanh glêh lơn, nklăp 0,6- 0,7cm, mbâl ta nâm 1mm. Dông plat têh, geh trong rval ntơm bah 1,2- 1,5cm. Dông ngăn geh trong rval nklăp 0,6cm- 0,8cm. Nkoch mpeh trong tanh n’hanh nău do\ng bah dông plat, dông ngăn, wa A Kluh an g^t:

            “Rnôk tanh lôch I bu\t ri mơ do\ng mâng gle jong ho\ ơm kôih, hu\r u\nh, lôch nê mơ chuh. Dông ngăn jê|\ lơn, dông plat, oh yuh gay ma rseng phe, gu\m ba; hôm dông plat do\ng gay ma ih ba, ra ba. Trong tanh, njêng trong rup ndrang đah dông plat n’hanh dông ngăn êng êng. Ăp bu ranh kăl e geh trong tanh du\t ue\h êng, kuăl lah trong tanh “te\n po” (tanh âk rup ndrang êng êng), a[aơ du\t đêt nu^h g^t trong tanh kơt kăl e”.

            Gay ma tanh jêng I bu\t, kônh wa way tanh t^ng “Te\n tê”, jêng lah tanh kôp 1- kôp 3 mô lah kôp 3 - kôp 5. Ăp nu^h du\t blău tanh n’hanh n’glăp ([ư an bu\t lâng jêng plat du\ng bah ndơ tanh) dơi rval. Nkoch mpeh kỹ thuật tanh dông plat, dông ngăn t^ng nău way ơm, wa A Nuă, 72 năm deh, nu^h Xơ Đăng, ta buôn Ea Mao, an g^t:

            “Trong tanh I du\t lor bôk năp ân do\ng du đêt mâng rkăng le\ hu\r lor ma u\nh bah năp nê, nhom nđôch săk ue\h an ta nklang n’gul, du mâng njok, du mâng rkăng. Wa\r nê ri tanh ma rse tôk ngăn, tanh pe rse tôk ju\r du rse tôk hao, mô lah 1 ju\r 3 hao, uănh t^ng nu^h tanh njêng luh. Lah u\ch geh rup ndrang ue\h ri do\ng âk mâng gay ma tanh njok tanh rkăng, păng [ư I bu\t lơn ma nâp lơn. Tanh dông ngăn êng đah tanh dông plat, tanh dông ngăn ri n’hao 5 ju\r 2, mô lah hao 2 ju\r 5, trong tanh ue\h, rup ndrang păng ntơr ue\h lơn đah dông tanh tôk”.

            Rnôk chuh tăk dông, kônh wa do\ng rse reh rj^ng gay đăp mpăn rnoh nâp. Nău way, nău way kônh wa do\ng rse rbu\t, dơi plah poăn buh mô lah prao buh n’hanh kôih du\t ue\h jo\ gay ma jêng rse lhơ, d^ nklăp 2mm mô lah lhơ lơn gay ma chuh tăk.

            Dông ngăn n’hanh dông plat tanh tôk dơi kônh wa nu^h Xơ Đăng do\ng đah nău u\ch êng êng. Dông plat do\ng gay ma ra, gu\m, đâng, ih ba n’hanh ăp ndơ hôm mblâm ntô êng [a [a\. Dông ngăn do\ng gay ma rseng, gu\m, đâng, phe. Mbo, tuh  ho\ lôch peh khoh. Nu^h I geh tih do\ng, geh bu ranh saơ ri nu^h nê geh bu nkah. Lah kơt nê| khân păng mô ho\ g^t wât trong do\ng dông sah way ơm, tâm ban ma so\k kruh, thau rao lôp ngan đâng kho ao djơh. Lah geh do\ng tih ri ân tho rao kloh n’hanh ih sơh, lôch nê mơ dơi do\ng.

            A[aơ, nu^h g^t blău tanh sah khăt na bol mô hôm âk kơt ntơm nơh yor rêng [ư hăn joi ngâr nkar jêr jo\t. ăp nu^h blău tanh tôk ho\ ranh, rơh mom ndăm mô hôm gơih nđơr kơt nti. Bol ma kơt nê\, nău kan tanh tôk nha hôm âk nu^h ta buôn Ea Mao uănh khlay mât ndray đo\ng, kơt ăp wa A Kluh, A Nuă…

            Wa A Điêt, cán bộ văn hoá xã Ea Yiêng, nkuâl Krông Pach, n’gor Dak Lak, an lah, gay nău kan tanh tôk way ơm bah nu^h Xơ đăng mbra rdâk tay, mât ue\h tâm nău rêh mhe a[aơ, ngih dak ân geh ăp trong ntop kơl, lơn lah buăt nthoi kônh wa đah ăp ntu\k pâl nđaih. Ăp nu^h blău tanh ân [ư njêng luh âk ntil ndơ mhe nkah ue\h lơn gay rho\ do\ng an nănh:

            “Ta ntu\k mpôl hên nha mât ndray nău kan way ơm dja, na nê| nău kan tanh tôk ăp ntil sah khiău, dông, rang…Yơn lah, gay mât ue\h lơn đo\ng, ăp nu^h blău tanh, kônh wa blău tanh ân tâm nchră nsum, tâm boh nsum, sơch ăp nu^h du\t blău ngăn ta ăp [on gay trêng nti tay an rơh mom ndăm bah kơi. Bah meng nê, gâp mpo\ng ngih dak uănh khlay tay, ntop kơl mpeh prăk kaih gay mpôl hên geh ndơ ma pơk jrô nti, gay mât ndray n’hanh hun hao nău kan tanh tôk way ơm ta ntu\k he”.

Ta ăp [on lan Tây Nguyên a[aơ, ndơ tăch le\ âk mpưm ăp ndơ do\ng, ma loih, kông, nhựa, nylon, inox…yơn lah, ăp ndơ do\ng dja mô dơi rgâl le\ rngôch ma ngâr nkar tâm di đah nău way, nău gu\ rêh, nău kan tuch tăm bah rbăn năm aơ bah nu^h Xơ đăng lah êng, ăp rnoi mpôl đê| ta Tây Nguyên lah nsum./.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân