VOV4.M’nông: Nău ji mô ntưp rêng lah nău ji mô ntưp bah nu^h aơ tât nu^h ri. Nău ji njreh njroi mô blău săm bah. T^ng nchih rgum bah Bộ Y tế, nău ji mô ntưp rêng lah nkô| bôk năp [ư jêng kh^t, rnoh âk nklăp 77% tâm le\ rngôch ăp nkô|, tâm nê 44% rnoh nu^h kh^t bah năp 70 năm deh. Yơn lah, nău g^t njrăng der êng nău ji mô ntưp rêng bah [on lan mô ho\ âk, jêng păng ho\ n’hanh dôl jêng mbăk anh jâk kop ji an ăp rnăk n’hanh jâng wa\ng sa neh dak.

Việt Nam ho\ rgâl săk ntơm bah dak ach o, mô hun hao jêng rmôt ăp dak dôl hun hao. Nău rêh wa\ng sa bah nu^h [on lan dôl mbrơi mbrơi dơi n’hao prêh. Ntơm bah mô to\ng sa, a[aơ nu^h [on lan ho\ geh ndơ ntêm ndơ sa, mô dơn nê ho\ geh ndơ sa kah lơn, săk lơn. Yơn lah, hăn ndrel đah nău hun hao mpeh wa\ng sa rêh jêng kon nu^h lơn ma geh hô ăp nău ji mô ntưp rêng, ntil nău ji luh bah nău rgâl gu\ rêh mô dơi ât njrăng.

Ăp nău ji mô ntưp rêng way mâp lah: ji play nuih, ung thư, ji play leh, ji môr klơm, hao duh mham, ji chrach nju\ng, ji lhăt klơm soh jo\ bah, ji n’glên lay…T^ng nău mbơh bah Bộ Y tế, ăp năm dak he geh nklăp 75.000 nu^h kh^t tă bah ung thư, nkre năl geh nklăp 125.000 nu^h ji ung thư mhe. Rnoh nu^h ji hao duh mham lah 25%, ji chrach nju\ng lah 5,8%, ji lhăt klơm soh jo\ bah lah 2,2%. Le\ rngôch, rlău 33% rnoh nu^h dak he geh ăp nău ji mô ntưp rêng. Hôm t^ng rnoh nchih rgum bah nhih pah kan dak si lam ntu\r neh năm 2015, ta Việt Nam, r^ng ăp du xã geh 8000 [on lan ri geh 1000 nu^h ji hao duh mham, âk 12,5%, 240 nu^h ji chrach nju\ng, âk 3%. Yơn nău mât uănh n’hanh săm bar ntil nău ji dja hôm lah su\ng bo\ng hvi. Rblang nkô| jêng tât rnoh nu^h geh ăp nău ji mô ntưp rêng âk, tiến sĩ Lại Đức Trường, ntơh măt nhih pah kan dak si lam ntu\r neh ta Việt Nam lah:  

“Nkô| du\t khlay lah nău rgâl trong gu\ rêh bah nu^h [on lan. Nt^t kơt nău su mhât. Ta Việt Nam, rnoh âk nu^h su mhât  ta bu klô lah nklăp 50%. Tâl bar lah nde âk tâm ngêt ndrănh bia. Bơi 80% bu klô Việt Nam ngêt ndrănh bia. Rlău ma nê, hôm ăp nău way bên êng [a [a\ kơt ngêt sa mô to\ng biăp, play. Bol ma Việt Nam lah dak tuch tăm geh âk ntil biăp play yơn tât bơi 60% nu^h [on lan sa mô to\ng biăp, play. Bơi 30% nu^h bu kuâng mô hăn mbrôn săk suan t^ng nău njrăng đă. Tâm rnoh ngêt sa  geh du ntu\k khlay kơt sa âk boh. T^ng nău njrăng đă bah Nhih pah kan dak si lam ntu\r neh, ăp nu^h ân sa 5g boh/nar dơm yơn a[aơ he dôl sa bơi rlău bar tơ\ nău njrăng đă”.

Mpeh ăp nău way ntăt do\ng sa khuch djơh tât n’hâm suan bah nu^h Việt Nam ân nkoch tât nău way bên su mhât n’hanh ngêt ndrănh, bia. T^ng nău nchih rgum, su mhât geh tât 7000 dak khêh, tâm nê geh nklăp 69 dak [ư jêng ung thư. Việt Nam a[aơ lah ngoăy tâm rnoh 15 dak geh rnoh âk nu^h su mhât lam ntu\r neh. T^ng nău nchroh, ăp năm dak he geh nklăp 40.000 nu^h kh^t tă bah su mhât. Nău way bên dja lah nkô| [ư jêng ung thư klơm soh, lhăt n’hâm klơm soh jo\ jong. Gay hu\ch bah tât khuch bah nău su mhât đah n’hâm suan nu^h [on lan, Quốc hội Việt Nam ho\ uănh an do\ng Luật njrăng, n’gang tât khuch bah nău su mhât n’hanh geh nău tam ngăn ntơm bah nar 1/5/2013. Yơn lah, nău nu^h [on lan g^t wât n’hanh t^ng jăp luật hôm đêt. Ndơ an saơ lah rnoh âk nu^h su mhât hôm âk n’hanh nău su mhât ta ntu\k âk nu^h gu\ nsum hôm âk đo\ng.

T^ng nhih pah kan dak si lam ntu\r neh đo\ng, ta Việt Nam geh rnoh ngêt ndrănh bia du\t âk rđ^l đah ăp dak tâm nkual, âk rlău nu^h Trung Quốc n’hanh rlău 4 tơ\ nu^h Singapore. Nău ngêt âk ndrănh bia, way ngêt mbro mbra [ư geh ma nău ji jo\ jong kơt ung thư, lơn lah ung thư klơm, play nuih, prih rse suan rngok mô lah jêng wât wâng, gu\ njônh êng…T^ng nhih pah kan dak si lam ntu\r neh mô geh rnoh ngêt ndrănh bia I đăp mpăn mô khuch tât n’hâm suan. Lah geh ngêt, bu klô mô dơi ngêt rlău 2 đơn vị cồn ăp nar n’hanh mô rlău 1 đơn vị cồn/nar đah  bu ur. Du đơn vị cồn tâm ban đah 10gr cồn n’glâng, tâm ban đah ¾ rcho\k/lon bia 330ml, du ngo\ bia hơi 330ml, du ly ndrănh vang 100ml (13,5% độ cồn) mô lah du ly ndrănh kah 30ml (40% độ cồn). Yơn le\ rngôch  nu^h Việt Nam ngêt ndrănh bia mô t^ng nău way dja. Du nău way bên êng khuch tât n’hâm suan he đo\ng, nê lah sa âk ir boh. Nkoch mpeh nău ngăn geh dja, tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân, Kruanh khoa mât njrăng n’hâm suan nău kan n’hanh mât kân nău ji mô ntưp rêng, Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên an g^t:

“Nău ngăn geh sa boh bah nu^h Việt Nam lah du nkô| nău dôl ma mbơh njrăng lor. Năm 2015, t^ng du nău ôp uănh bah neh dak uănh năl ndơ jêng [ư nău ji mô ntưp rêng ri rnoh âk sa boh r^ng ăp du hê nu^h lah 9,5g/nar, tâm rnôk nê nău njrăng đă bah nhih pah kan dak si lam ntu\r neh lah du hê bu kuâng mô dơi sa rlău 5g boh/nar, jêng lah a[aơ nu^h Việt Nam dôl sa boh rlău bar tơ\ đah nău njrăng đă. Lah sa âk ir boh, mpeh jo\ jong mbra [ư jêng nău ji klach rvê kơt ji play nuih, ung thư khu\ng, u\ng thư proch kruanh n’hanh âk nău ji êng [a [a\”.

T^ng ăp nu^h rnâng kan dak si, nău ji mô ntưp rêng rlău ma nău uănh lhơ mô rgâl dơi năm ranh săk, bu ur bu klô, rnoi nu^h, ntil gen ri lơn âk mbra dơi njrăng der ma nău rgâl way ntăt gu\ rêh, t^ng [ư ngêt sa kloh rsang kơt: Mô su mhât; mô nde ngêt âk ndrănh bia; rlu rlău tâm di, sa âk biăp play (du\t đêt 400gr/nar/nu^h) sa đêt boh (du\t âk 5gr/nu^h/nar) way hăn mbrôn bruăt suan (du\t đêt 150 mn^t/pơh)./.

Nu^h rblang: Điểu Thân